اشاره
پژوهشکده شورای نگهبان، بازوی تحقیقاتی شورای نگهبان در انجام وظایفی است که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر عهده این شورا قرار داده است. گزارش های پژوهشی یکی از مجموعه آثار علمی منتشر شده از سوی این پژوهشکده است که توسط گروه های علمی پژوهشی شاغل در آن انجام شده است. گزارش های پژوهشی معمولا به مفاهیم پایه مرتبط با وظایف شورای نگهبان می پردازد. چالش قانون ضمن اعلام آمادگی برای انعکاس متن جوابیه پژوهشکده شورای نگهبان، پیشاپیش از حسن توجه و پیشنهادهای سازنده اندیشمندان و نخبگان سپاسگزاری می کند. این نوشتار به معرفی، نقد و بررسی گزارش پژوهشی تحليل مباني نظام جمهوري اسلامي ايران: تحليل مباني اصل نهم قانون اساسي می پردازد که هم اکنون از نظر خوانندگان گرامی می گذرد:

اصل نهم قانون اساسی
در جمهوری اسلامی ایران آزادی و استقلال و وحدت و تمامیت ارضی كشور از یكدیگر تفكیك ناپذیرند و حفظ آنها وظیفه دولت و آحاد ملت است. هیچ فرد یا گروه یا مقامی حق ندارد به نام استفاده از آزادی به استقلال سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی و تمامیت ارضی ایران كمترین خدشه ای وارد كند و هیچ مقامی حق ندارد
نام حفظ استقلال و تمامیت ارضی كشور آزادی های مشروع را، هر چند با وضع قوانین و مقررات، سلب كند.
معرفی گزارش
شناسنامه گزارش
عنوان گزارش: تحليل مباني نظام جمهوري اسلامي ايران: تحليل مباني اصل نهم قانون اساسي
شماره مسلسل: ۱۳۹۴۰۱۵۵
مولف: آيت الله عباس كعبي
تحقيق و تنقيح: علي فتاحي زفرقندي
ويراستار تخصصي: علي بهادري جهرمي
ویراستار ادبی: نامشخص
تاریخ انتشار: ۳۰/۰۹/۱۳۹۴
ویرایش: اول
تاریخ بروزرسانی: نامشخص
معاونت: نامشخص
دفتر: مطالعات نظامسازي اسلامي
شمارگان: نامشخص
تعداد صفحات: ۳۶ صفحه
ناشر: پژوهشکده شورای نگهبان
قیمت: نامشخص
منبع: درگاه الکترونیک پژوهشکده شورای نگهبان
در مقدمه گزارش اینگونه آمده است: یكی از مهم ترین رسالت های همه قوانین اساسی از یكسو تضمین حقوق و آزادی های فردی و اجتماعی و از سوی دیگر حفاظت از حاكمیت ملی است كه استقلال و تمامیت ارضی كشور وجهه بارز آن محسوب می گردد. شاید بتوان گفت اساسی سازی اصول حقوقی در قالب قانون اساسی با هدف صیانت از حقوق و آزادی های قانونی و مشروعِ آحاد جامعه و پاسداری از استقلال و وحدت و تمامیت ارضی كشورها صورت می پذیرد. مردم ایران نیز در جریان روند شكل گیری انقلاب شكوهمند اسلامی همواره یكی از آرمان های خویش را تحقق توامان آزادی های عمومی و صیانت از آن در برابر قدرت حاكم در كنار حراست از استقلال ملی و تمامیت ارضی كشور در مقابل بیگانگان ابراز داشتند. از همین رو مقدمه قانون اساسی ذیل عنوان بهایی كه ملت پرداخت به این آرمان ملی اشاره می نماید و می گوید: نهال انقلاب پس از یك سال و اندی مبارزه مستمر و پیگیر با باروری از خون بیش از شصت هزار شهید و صدهزار زخمی و معلول و با بر جای نهادن میلیاردها تومان خسارت مالی در میان فریادهای: استقلال، آزادی، حكومت اسلامی به ثمر نشست. از همین رو تحقق استقلال و آزادی به عنوان یكی از اهداف نظام جمهوری اسلامی ایران و به عنوان راهبرد شیوه حكومتی تلقی گردید؛ چرا كه با توجه به ماهیت این نهضت بزرگ، قانون اساسی تضمین گر نفی هر گونه استبداد فكری و اجتماعی و انحصار اقتصادی بوده و در خط گسستن از سیستم استبدادی و سپردن سرنوشت مردم به دست خودشان تلاش می كند (و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی كانت علیهم). بر این اساس اصول متعددی از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله اصول ۲، ۳، ۱۶، ۲۰، ۲۳، ۲۴ و ... بیانگر لزوم صیانت از حقوق و آزادی های عمومی و یا حراست و پاسداری از استقلال و تمامیت ارضی نظام اسلامی می باشد. اما آنچه ضروری به نظر می رسد بررسی جایگاه و نحوه ارتباط هر یك از این اصول سه گانه در فقه شیعه به عنوان مبنا و منشاء نگارش قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است. مبتنی بر این امر سؤال اصلی این پژوهش به بررسی جایگاه اصل (۹) قانون اساسی در منابع دینی اختصاص می یابد. به بیان دیگر آیا اساسی سازی اصل (۹) قانون اساسی دارای مبانی فقهی و كلامی است؟ مفهوم هر یك از این اصول سه گانه در اندیشه اسلامی چیست؟ مبانی تحقق آزادی، استقلال و وحدت و تمامیت ارضی در نظام آموزه های دینی كدام است؟ آیا آموزه های اسلامی بر تفكیك ناپذیری این اصول از یكدیگر اشاره نموده است؟ و نیز در صورت تعارض هر یك از این اصول با یكدیگر در مقام اجرا كدام مقدم میگردد؟ در راستای پاسخگویی به سؤالات مرر شده و تحلیل مبانی این اصل در منظومه آموزه های اسلامی به عنوان زیربنای قانون اساسی، ابتدا مفهوم هر یك از اصول سه گانه آزادی، استقلال و تمامیت ارضی مورد مطالعه قرار می گیرد. سپس مبانی فقهی هر یك از این اصول بیان می شود و بعد از آن موضوع تزاحم میان اصول استقلال و تمامیت ارضی با موضوع آزادی مورد بررسی قرار می گیرد. پیش از مطالعه و بررسی مبانی فقهی كلامی اصول مذكور در اصل (۹) قانون اساسی، ضروری است كه ابتدا چارچوب موضوعی این اصل بیان گردد و روشن گردد كه اصل (۹) در مقام بررسی و بیان چه موضوعاتی است. به نظر می رسد بهترین منبع برای فهم دقیق و بررسی ابعاد گوناگون این اصل مراجعه به مشروح مذاكرات مجلس نهایی بررسی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است. اولا در مقام تبیین حدود و قلمرو اصل (۹) باید بیان نمود كه این اصل در مقام بیان ارتباط منرقی میان سه مفهوم مرر در اندیشه حقوق عمومی و ارتباط عینی و منرقی آنها با یكدیگر است. بر این مبنا اصل آزادی، اصل استقلال و اصل وحدت (عدم تجزیه) و تمامیت ارضی دارای ارتباط عینی و طبیعی می باشند و از یكدیگر قابل تفكیك نیستند. ثانیا در مقام تبیین فلسفه این اصل باید گفت كه حفظ واقعی استقلال و تمامیت ارضی یك كشور تنها از طریق تحقق و حفظ عدالت و آزادی در كشور ممكن خواهد بود، چنانچه در یك جامعه از آزادی های عمومی مردم به درستی پاسداری نشود، به صورت طبیعی راه برای نفوذ بیگانگان هموار میگردد و در روی مقابل نیز ملتی كه از هر جهت (اعم از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و ...) به دیگران وابسته باشد، آزادی خود را از دست داده است. این موضوع به وضو در دوران حكومت طاغوت مشاهده می شد كه هر نوع آزادی به بهانه در خطر بودن استقلال كشور مورد تجاوز قرار می گرفت. در نتیجه تا هنگامی كه استقلال نباشد، آزادی محقق نمی گردد و حفظ منافع ملی در قالب استقلال و تمامیت ارضی نیز منوط به وجود آزادی های عمومی است.
مبحث اول: مفهوم و مبانی آزادی، استقلال و وحدت و تمامیت ارضی
گفتار اول: تحلیل مفهوم و مبانی آزادی
بند اول: مفهوم آزادی
بند دوم: مبانی آزادی های عمومی در اندیشه اسلامی
گفتار دوم: تحلیل مفهوم و مبانی استقلال
گفتار سوم: تحلیل مفهوم و مبانی وحدت و تمامیت ارضی
بند اول: مفهوم وحدت و تمامیت ارضی
بند دوم: مبانی وحدت و تمامیت ارضی
مبحث دوم: مبانی فقهی ارتباط میان آزادی، استقلال و تمامیت ارضی
گفتار اول: مبانی فقهی تفکیک ناپذیری آزادی، استقلال و وحدت و تمامیت ارضی
گفتار دوم: حل تزاحم میان اصل آزادی با استقلال و وحدت و تمامیت ارضی
در جمع بندی و نتیجه گیری گزارش اینگونه آمده است: اصل(۹) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در مقام بیان سه اصل آزادی، استقلال و وحدت و تمامیت ارضی به عنوان سه اصل پایه ای و بنیادی میباشد. با مطالعه منابع دینی می توان دریافت كه سه اصل مذكور دارای چهارچوب ها و بنیان های فقهی مستحكمی بوده و مردم و حكومت موظف به پاسداری از آنها می باشند. بر این اساس می توان گفت مقصود از آزادی در اندیشه اسلامی رهایی و عدم حاكمیت و سلطه غیر و توانایی انجام امور در انجام امور در چارچوب آموزه های اسلامی است. اصولا آزادی در اصل (۹) نیز با قرار گرفتن در كنار مفاهیم استقلال و تمامیت ارضی بیان خودكامگی حاكمان سیاسی قرار می گیرد. آزادی های عمومی در نظام اسلامی دارای مبانی فقهی از جمله لزوم توجه به آزادی در اندیشه توحیدی، تحقق آزادی های عمومی به عنوان یكی از وظایف حكومت اسلامی، حرمت استبداد و خودكامگی و اصل عدم ولایت می باشد.
ارزیابی بخش های گزارش
الف) عنوان
- آیا عنوان گزارش بیان گر اهمیت موضوع آن است؟ بله
- آیا محتوای گزارش در راستای بحث و بررسی پیرامون عنوان تهیه و ارائه شده است؟ خیر
- آیا نام دست اندرکاران تهیه و انتشار گزارش بطور کامل شامل نام و نام خانوادگی، رتبه علمی، محل کار و نشانی پست الکترونیک در گزارش قید شده است؟ خیر
الف) چکیده
- آیا چکیده دقیقا آینه تمام نمای مطالعه است؟ گزارش فاقد چکیده است.
- اگر چکیده به تنهایی مورد بررسی قرار گیرد، آیا به اندازه کافی خلاصه و چکیده کل مقاله است؟ گزارش فاقد چکیده است.
- آیا چکیده گزارش دارای بخش واژگان کلیدی است؟ گزارش فاقد چکیده است.
ب) فهرست
- آیا گزارش دارای فهرست اجمالی و تفصیلی است؟ گزارش دارای فهرست اجمالی است.
- آیا جدول ها، نمودارها و تصاویر دارای فهرست جداگانه اند؟ خیر
- آیا گزارش دارای فهرست اعلام و اشخاص، مکان ها و ... است؟ خیر
پ) مقدمه
- آیا مقدمه، توجیه منطقی از مطالعه و یا هدف از مقاله (بیانی از مشکل موجود و بررسی متون) را شامل می شود؟ خیر
- آیا اهداف مطالعه به وضوح شرح داده شده است؟ خیر
- آیا از واژگان کلیدی و اصطلاحات مهم گزارش تعاریف مشخص ارائه شده است؟ خیر
- آیا پیشینه تاریخی بحث مورد نظر در منابع معتبر داخلی و خارجی در گزارش مطرح شده است؟ خیر
ت) روش کار
- آیا از روش های معتبر و قابل اعتماد استفاده شده است؟ روش گزارش، توصیفی و اقتباسی و با استفاده از منابع کتابخانه ای است.
- آیا روش های انتخاب شده توسط نویسندگان قادر به پاسخ به سوالات تحقیق می باشد؟ خیر
- آیا روش های مورد استفاده به وضوح شرح داده شده اند؟ خیر
- اگر یک مطالعه تحقیقاتی مشابه توسط محققین دیگری انجام شود، می تواند همین نتایج را در پی داشته باشد؟ خیر
ث) یافته ها
- آیا یافته ها به خوبی سازماندهی شده است؟ مطالب اقتباسی در کنار هم چیده شده اند.
- آیا نتایج به وضوح شرح داده شده است؟ بله
- آیا روش های آماری مناسب انتخاب شده است؟ گزارش فاقد روش آماری است.
- راستی آزمایی نتایج گزارش از طریق کدام آزمون انجام شده است؟ گزارش فاقد روش آماری است.
- آیا نتایج گزارش از روایی و پایایی قابل قبول برخوردار است؟ گزارش فاقد روش آماری است.
ج) بحث
- آیا نتایج مهم به اختصار بیان شده است؟ خیر
- آیا نویسندگان مشخصا بیان کرده اند که فرضیه آنها در این مطالعه ثابت شده یا نه؟ خیر
- آیا یافته های این مطالعه با مطالعات مشابه پیشین در این زمینه مقایسه شده است؟ خیر
- آیا محدودیت های مطالعه ذکر شده است؟ خیر
- آیا برای انجام پژوهش های بعدی پیشنهاداتی ارائه شده است؟ خیر
چ) جدول ها، نمودارها و تصاویر
- آیا مدل مفهومی گزارش در قالب شکل ارائه شده است؟ خیر
- آیا جدول ها، نمودارها و شکل ها ویژگی های کلیدی مطالعه را نشان می دهند؟ گزارش فاقد جدول، نمودار و شکل است.
- آیا تصاویر، جدول ها و نمودارها شفاف و قابل فهم هستند و دارای بالانویس و زیرنویس مناسب می باشند؟ گزارش فاقد جدول، نمودار و شکل است.
ح) پیوست ها
- آیا پیوست های گزارش حاوی اطلاعات مفید است؟ گزارش فاقد پیوست است.
- آیا پیوست ها به کسب آگاهی بیشتر در مخاطبان کمک می کند؟ گزارش فاقد پیوست است.
- آیا پیوست ها حاوی فرم ها و اسناد مرتبط با گزارش است؟ گزارش فاقد پیوست است.
خ) منابع
- آیا منابع کافی برای اهداف این مطالعه در جامعه وجود دارد؟ بله
- آیا سبک نوشتن منابع منطبق با دستورالعمل های علمی است؟ بله
- آیا منابع مهم و کلیدی به روز بوده اند و با دقت گزارش شده اند؟ خیر
- شیوه ارائه مستندات و ارجاعات در گزارش چگونه است؟ بصورت پاورقی
- آیا گزارش منابعی برای مطالعه بیشتر مخاطبان ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش از منابع بین بخشی و بین رشته ای داخلی و خارجی معتبر استفاده کرده است؟ خیر
ارزیابی محتوایی گزارش
الف) سامان مندی
- آیا گزارش یک کل سامان مند را تشکیل می دهد؟ خیر. گزارش بر خلاف عنوان خود، صرفا به بررسی اصل نهم قانون اساسی در میان منابع دینی و فقهی پرداخته است و مطالبی پیرامون مبانی، تحلیل، نظام، جمهوری اسلامی و ایران ارائه نکرده است.
- آیا گزارش برای ساماندهی محتوایی خود مدل مفهومی ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش دارای فرضیه یا فرضیه هایی با سوالات مشخص است؟ خیر
- آیا عناوین موجود در گزارش دارای انسجام و هماهنگی است؟ بله
- آیا بسط و توضیح مطالب در هر پاراگراف، بخش، فصل و ... در گزارش انجام شده است؟ بله
- آیا در پایان هر فصل، بخش و ... مؤلف به جمع بندی مطالب پرداخته است؟ خیر
- آیا گزارش دارای بخش نتیجه گیری یا جمع بندی نهایی است؟ بله
ب) نوآوری
- آیا محتوای گزارش دارای سطح خاصی از نوآوری در نظریه پردازی و اندیشه ورزی است؟ خیر
- آیا گزارش مدعی صورت بندی جدید از مبانی نظری قدیمی است؟ خیر
- آیا در گزارش توانایی های نوین فناورانه وجود دارد؟ خیر
- آیا گزارش مدعی ارائه محصولات یا خدمات جدید است؟ خیر
- آیا محتوای گزارش دارای توانایی خاص در ایجاد یا گسترش گفتمان اجتماعی را دارد؟ بله
- آیا خواندن این گزارش تفکر نقادانه را ترغیب می کند؟ بله
پ) اهمیت
- آیا نسبت حجم مطالب به اهمیت موضوع در گزارش کافی است؟ خیر
- آیا چینش مطالب در گزارش بر اساس درجه اهمیت موضوعات و وزن محتوایی آنها انجام شده است؟ خیر
- آیا در نگارش مطالب در گزارش به موضوعات اولویت دار توجه شده است؟ خیر
ت) شیوایی، روشنی و قابل فهم بودن
- آیا متن گزارش روان و سلیس است؟ خیر
- آیا در گزارش مطالب به روشنی توانسته اند موضوعات مرتبط با خود را مطرح کنند؟ خیر
- آیا گزارش ساده و قابل فهم است؟ خیر
ث) جامعیت
- آیا گزارش به لحاظ موضوعی جامعیت دارد و وجوه مختلف موضوع را پوشش می دهد؟ خیر
- آیا استفاده از تصاویر، نمودارها، جدول ها و ... توانسته است به همه جانبه بودن گزارش کمک کند؟ گزارش فاقد تصویر، نمودار و جدول است.
- آیا مؤلف از ساختارها و کلمات رایج در متون علمی و نیز سبک نویسندگی استفاده کرده است؟ بله
- آیا گزارش از ویژگی های بینامتنی برخوردار است؟ خیر
- آیا گزارش برای کمک به درک جامع، الگو یا مدلی خاص برای ساده سازی روابط پدیده مورد نظر با سایر پدیده ها ارائه کرده است؟ خیر
ج) اعتبار
- آیا گزارش مبتنی بر پژوهش های روزآمد حوزه تخصصی مربوطه است؟ خیر
- آیا شواهد، منابع و استدلال های موجود در گزارش از اعتبار علمی لازم و کافی برخوردار است؟ نامشخص
- آیا اعتبار علمی گزارش از سوی یافته های پژوهشی معتبر داخلی و خارجی تایید می شود؟ نامشخص
ارزیابی اجتماعی گزارش
الف) مخاطبان و ذینفعان
- مخاطبان و ذینفعان این گزارش چه کسانی خواهند بود؟ این گزارش جهات استفاده اعضای شورای نگهبان تدوین شده است.
- آیا انتشار این گزارش مورد استقبال مخاطبان و ذینفعان قرار گرفته است؟ نامشخص
- آیا این گزارش مخاطبان را به پژوهش بیشتر در رابطه با موضوع تخصصی ترغیب می کند؟ نامشخص
- آیا گزارش حاضر توانایی برطرف کردن نیازهای مخاطبان و ذینفعان خود را دارد؟ نامشخص
ب) تاثیرگذاری اجتماعی
- آیا گزارش در بحث پیرامون پدیده مورد نظر خود از جامعه نگری قابل قبول برخوردار است؟ خیر
- آیا گزارش پیش نیازها و پیش فهم های ضروری و مورد نیاز برای فهم خود را به مخاطبان ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش برای علل و آثار مشکلات متعدد موجود در زندگی مردم تحلیل مناسبی ارائه کرده است؟ خیر. نظر به اینکه این گزارش در سال ۱۳۹۴ تدوین شده است ضروری بود که میزان اجرایی شده اصل نهم قانون اساسی را از بدو تاسیس تا زمان تدوین این گزارش به مردم ارائه می کردند.
- آیا گزارش برای حل مشکلات زندگی مردم دارای طرح اجرایی با پیشنهادهای مشخص و مستدل است؟ خیر
- آیا گزارش برای کارآمدی راهکارهای پیشنهادی خود برای حل مشکلات زندگی مردم روش راستی آزمایی خاصی را پیشنهاد کرده است؟ خیر
- آیا گزارش توانسته است اهداف اجتماعی از پیش تعیین شده خود را محقق سازد؟ خیر
- آیا ناشر مجموعه نظرات مخاطبان و بازخوردهای مجامع علمی را پیرامون گزارش منتشر کرده است؟ خیر
- آیا گزارش نسبت خود را با اسناد فرادست و فرودست کشور معین کرده است؟ خیر
- آیا گزارش مطالبی پیرامون کارآمدی و عملکرد قوانین مرتبط با موضوع بحث خود را ارائه کرده است؟ خیر
- آیا انتشار این گزارش بازتاب های رسانه ای گسترده در پی داشته است؟ نامشخص
پ) نیازمحوری
- این گزارش چه نیازی (بنیادی، تخصصی، درسی، کمک درسی و عمومی) را تأمین خواهد کرد؟ نیازهای عمومی
- آیا گزارش توانایی علمی و عملی برای تفکیک نوع نیازهای مخاطبان (خلاءها، کمبودها، تهدیدها، آسیب ها، ضعف ها، فرصت ها، قوت ها، ضرورت ها و اولویت ها) و برنامه ریزی و اجرای برنامه های متناسب با آن را (برنامه های ایجادی، جبرانی، پیشگیرانه، مقابله ای، تقویتی، توانمندسازی، ارتقایی، تامینی و انتخابی) دارد؟ خیر

^{نویسنده: دکتر محمدرضا ناری ابیانه}