امروزه بحث جنگ و صلح و اسارت و نحوه عملکرد دولت‌ها در این‌گونه مسائل به یکی از دغدغه‌های جوامع بشری تبدیل شده است و هر روز اخباری تحت عنوان رعایت حقوق بشر در جنگ تولید می‌شود. در این زمینه برخی رسانه‌های افراطی سعی دارند تا اسلام را دینی جنگ طلب نشان داده و در این راه از عناوینی چون خشونت‌طلبی و تروریسم علیه اسلام استفاده می‌کنند. در ادامه سعی داریم به بررسی نگاه اسلام به مقوله جنگ پرداخته و با کنوانسیون حقوق بشر اسلامی مقایسه کنیم. آنچه که در این رابطه همواره محل بحث است، موضوعاتی از قبیل شروع جنگ و تجاوز و دفاع، استفاده از سلاح های مخرب و کشتار جمعی، حقوق غیرنظامیان و حقوق اسرا و مجروحین می‌باشد.
در زمان پیامبر آنچه که واضح است این است که صلح و دعوت به آن برای پیامبر در اولویت قرار داشته است و این را می‌توان از وجود پیمان‌هایی مانند صلح حدیبیه دریافت کرد.
در قرآن کریم آیاتی نظیر ۵،۲۹، ۳۶، ۳۸، ۴۱، ۶۵، ۷۳، ۱۱۱ و ۱۲۳ سوره توبه و ۱۹۱، ۱۹۳ و ۲۱۶ بقره در رابطه با جنگ می‌باشد و برداشت کلی که می‌توان از این آیات داشت این است که شرايط و ويژگی‌هايی در رابطه با جنگ و شيوه‌های جنگيدن در تعاليم اسلام آمده است. از جمله اين موارد به کارگيری اصول جوانمردانه در نبردها است. اينکه نيروهای درگير در جنگ نبايد با مکر و حيله با دشمنان وارد جنگ شوند؛ همچنين نبايد آغازگر جنگ باشند. چنان كه رسول خدا(ص)، اميرالمؤمنين علي (ع) را در رأس سپاهي به سوي دشمن اعزام كرد سپس شخصي را در پی آن حضرت فرستاد و تأكيد كرد از روبرو با دشمن مقابله كن و مبادا از پشت سر به او حمله كنی، ابتدا آنها را به اسلام دعوت كن و يا به آن‌ها اعلام كن تا جنگ غافلگيرانه نباشد. در ديگر موارد نيز همواره بر عدم به كارگيری مكر و حيله در رويارويی با دشمن تأكيد داشتند. علاوه بر اين شبيخون زدن را نيز منع كرده و همواره تأكيد می‌كردند كه هيچ‌گاه با قومی وارد جنگ نشويد مگر آنكه آنان را دعوت نمائيد. در اسلام همواره کرامت ذاتی انسان‌ها مورد توجه بوده است و در جنگ هم این موضوع اصل اول در برخوردها می‌باشد و این دعوت‌ها قبل از کارزار به همین دلیل است.
در قرآن کریم آمده است: «در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند نبرد کنيد و از حد تجاوز نکنيد که خدا تجاوز کنندگان را دوست نمی‌دارد.» (سوره بقره، ۱۹۰) نکاتی که می‌توان از این آیه استخراج کرد بدین صورت است: از جمله «در راه خدا نبرد کنيد» می‌توان فهمید که از نظر اسلام جنگ باید برای خدا باشد نه برای تصرف و یا اشغال یک سرزمین و یا بدست آوردن غنائم جنگی. جمله «کسانی که با شما می‌جنگند» بر این موضوع صراحت دارد که باید با کسانی جنگید که با شما جنگیده‌اند نه با کودکان و زنان و پیران و غیر‌نظامیان. ابعاد جنگ نيز با جمله «از حد تجاوز نکنيد» مشخص شده است. یعنی جنگ وسلاح‌های جنگی باید متناسب با دشمن باشد و همچنین نباید به مناطق غیر نظامی حمله کرد. در روایات و احادیث و سیره معصومین هم این موضوعات تصریح شده است. از امام صادق (ع) روايت شده که فرمودند: چون پيامبر خدا (ص) اراده می‌فرمود که گروهی از مسلمانان را به سريه‌ای بفرستد آن‌ها را دعوت می‌فرمود و جلو خود می‌نشانيد و به آن‌ها می‌گفت: «به نام خدا و برای خدا و در راه خدا و بر ملت رسول خدا حرکت کنيد... پير مردان فرتوت و کودکان و زنان را نکشيد و درختان را قطع نکنيد مگر اين که بر انجام اين امور ناچار شويد. اگر يکی از مسلمانان به يکی از مشرکان مهلت دهد آن مشرک در پناه شماست تا اين که کلام خدا را بشنود. اگر پس از شنيدن کلام خدا از شما بيعت کرد برادر شما در دين است و اگر خودداری کرد او را به محل امنی برسانيد. در بعضی از جنگ‌ها پيامبر (ص) پس از فتح و پيروزي بر مشركان، مسلمانانی که قصد كشتن فرزندان مشرکين را داشتند، پيامبر (ص) آنان را از انجام چنين کاری منع کرده، و در جواب يارانشان که مي‌گفتند، مگر اين‌ها فرزندان مشركان نيستند. با اشاره به اينکه بهترين‌هاي آنان (اصحاب) نيز فرزندان مشركان بوده‌اند، فرمودند هر انساني بر فطرت پاك انساني متولد مي‌شود و اين پدر و مادر او هستند كه او را يهودي يا نصراني مي‌كنند. جلوگيري از كشتن زنان و كودكان و منع تجاوز به حقوق آنها به اندازه‌اي در سيره معصومان اهميت دارد كه در كتاب‌هاي روايي و فقهي بابي تحت عنوان «نهي عن القتل النساء و الولدان» ايجاد شده است. علاوه بر زنان در سيره ائمه معصومين افراد ناتوان مانند، افراد نابينا، عليل، ديوانگان و حتي افرادي كه مجبور به حضور در ميدان جنگ شده‌اند نيز مورد توجه قرار گرفته‌اند.
در اسلام اسرای جنگی حقوقی دارند که همه موظف به رعایت آن هستند. از جمله اين حقوق، احترام به اسير و رفتار محبت آميز و متناسب با شخصيت او، عدم تحميل فشار بر او و تهيه كردن وسائط نقليه لازم براي انتقال وي به پشت جبهه و مداواي مجروحان می‌باشد. پيامبراكرم(ص) مسلمانان را به خوشرفتاري با اسيران سفارش مي‏كردند:«استوصوا بالاساري خيرا»و رزمندگان اسلام نيز اين مسايل را رعايت می‌كردند، تا جايي كه برای آنهايي كه لباس نداشتند، لباس تهيه می‏نمودند و غذای خود را به آنها می‏دادند. از امام سجاد(ع) نیز نقل است كه «اگر دشمني را اسير كردی كه از راه رفتن عاجز بود و تو نيز مركبی برای حمل وی نداشتی، وی را آزاد كن و حق كشتن او را نداری، زيرا از حكم امام در مورد او بی‏اطلاعی».
در ماده یازدهم اعلامیه حقوق بشر اسلامی آمده است:
الف ) انسان آزاد متولد مي‌شود و هيچ احدی حق به بردگی کشيدن يا ذليل کردن يا مقهور کردن يا بهره‌کشيدن يا به بندگي کشيدن او را ندارد، مگر خدای تعالی .
ب) استعمار به انواع گوناگونش و به اعتبار اين که بدترين نوع بردگی است، شديدا تحريم می شود و ملت‌هايی که از آن رنج مي‌کشند حق دارند از آن رهايی يافته و سرنوشت خويش را تعيين کنند. همه دول و ملل نيز موظف‌اند از اين گروه در مبارزه عليه نابودی هر استعمار و اشغال ياری نمايند. همه ملت‌ها نيز حق حفظ شخصيت مستقل و سلطه خود بر منابع و ثروت‌هاي طبيعي را دارند .
هر چند که در این ماده یکی از دلایل جنگ‌های امروزی به صراحت رد شده‌است و یکی از نقاط ضعف اساسی در اعلامیه حقوق بشر جهانی را پوشش داده‌است اما به حقوق اسرا و غیر نظامیان در جنگ به صورت جداگانه نپرداخته‌است. البته این مورد را می‌توان از دیگر مواد که مربوط به حقوق همه افراد است استخراج کرد.

^{میثم مختاری}