مقدمه
گردان‌های موسوم به «شهید عبدالله عَزّام» سازمانی مسلح است که ادعای اسلامگرایی با رویکرد تکفیری دارد. با انفجارهای روز ۱۹ نوامبر ۲۰۱۳ برابر با ۸ دی ۱۳۹۲ در برابر سفارت ایران در بیروت نام گردان‌های عبدالله عزام برای رسانه‌های خبری پررنگ‌تر شد. گفتنی است این انفجارها نقطه شروعی برای آغاز یک رشته انفجار در مقابل سفارتخانه‌های ایران بود. این گردان‌ها که اغلب با نام فرمانده مقتول آنها یعنی «ماجد الماجد» شناخته می‌شود پیش از این نیز عملیات‌های متعددی را علیه اهداف مختلف انجام داده بود. نکته جالب توجه در این زمینه نام فلسطینی آنها یعنی عبدالله عزام است که احتمال وجود عنصر فلسطینی در آنها را تقویت می‌کند.
الف) معرفی گردان‌های عبدالله عزام
در معرفی گردان‌های عبدالله عزام ابتدا به پیدایش آن، روسای این سازمان و نیز عملیات‌های آن پرداخته می‌شود.
۱- پیدایش: گردان‌های عبدالله عزام - قاعدة الجهاد در سال۲۰۰۴ با عملیات نظامی محدود در خاک سینا تاسیس شد و در سال ۲۰۰۹ پس از جنگ غزه در اردوگاه عین الحلوة اعلام موجودیت کرد. مرکز فعالیت این گروه محله الطوارئ در اردوگاه مذکور عنوان شده است. گردان‌های عزام با جذب اعضای گروه‌های منحل شده مثل جند‌الشام، برخی افراطی‌های منشعب شده از سایر سازمانهای اسلام‌گرا و نیز بعضی از افراد خارجی که به این اردوگاه رفت و آمد داشتند توانست هسته‌های اولیه خود را تشکیل دهد. هدف اصلی آن، اخراج نیروهای یونیفل از جنوب عنوان شده است. گردان‌های عزام، ائتلافی از چند گروه سرشناس تکفیری در لبنان است که نمایندگی القاعده در لبنان را به عهده دارند. گفته می‌شود که افراد این گردان‌ها به دلایل امنیتی و داشتن ملیت‌های مختلف از جمله سعودی، سوری، فلسطینی و عراقی همواره در اردوگاه عین الحلوة، نقاب دارند. این گردان‌ها گروهان‌های متعددی از جمله گروهان «زیاد الجراح» (فعال در لبنان) و «یوسف العبیری» (فعال در حاشیه خلیج فارس) دارد. علاوه بر این به گفته مقامات امنیتی لبنان، گردان‌های عبدالله عزام، موشک‌هایی در اختیار دارد که برد آنها به ۴۰ کیلومتر می‌رسد. این موشک‌ها از طریق مرزهای شهر عرسال در بقاع شرق لبنان در مرز این کشور با سوریه وارد لبنان شده و در اختیار این گروه قرار گرفته است.
البته برخی از کارشناسان با توجه به عدم حمایت صریح القاعده از گردان‌های عبدالله عزام، آن را دارای ماهیت امنیتی و در راستای اهداف عربستان دانسته‌اند. برخی نیز آن را از شاخه‌های القاعدة در بلاد شام و ارض الکنانة یعنی مصر دانسته‌اند. این کارشناسان، دلیل اصلی این امر را نیز ازدواج صالح القرعاوی با محمد خلیل الحکایمة (معروف به أبو جهاد با أبو سارة المصری) پدر زن مصری‌اش دانسته‌اند که یکی از رهبران القاعده و مامور به تشکیل شاخه‌ای از القاعده در مصر با عنوان "القاعدة فی أرض الکنانة" بود. گفتنی است که پدر زن وی در اثر حمله هوایی یک هواپیمای بدون خلبان آمریکایی در وزیرستان پاکستان کشته شد. البته فرزند‌خواندگی پسر ابومصعب الزرقاوی توسط صالح القرعاوی نیز مزید بر علت شده است. لازم به ذکر است که آمریکا پس از فعالیت‌های تروریستی متعدد، این گردان‌ها را در ۲۴ می ۲۰۱۲ در فهرست سازمانهای تروریستی قرار داد.
۲- افراد موثر در گردان‌های عبدالله عزام: در این بخش از گزارش به معرفی مختصری از افرادی که در نحوه تفکر گردان‌های عزام موثر بوده‌اند پرداخته می‌شود. از جمله این افراد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- حمد بن عقلاء الشعیبی (۲۰۰۲- ۱۹۲۷): شیخ سعودی و ایده‌پرداز اصلی برای تاسیس گردان‌های عزام بود که به عنوان پدر معنوی بنیانگذاران آن شناخته می‌شود. وی یکی از علمای سلفیه محسوب می‌شود که در نامه‌ای به حکمتیار ضمن حمایت از ملا عمر، از حکمتیار خواست که با او بیعت کند همچنین طی نامه‌ای دیگر از فرماندهان افغانی خواسته بود که با شیعیان بیعت نکنند. او با عبدالله بن باز یکی از شیوخ سلفی جهادی رابطه بسیار محکمی داشت.
- صالح القرعاوی (۱۹۸۲): صالح عبدالله القرعاوی، معروف به نجم‌الخیر، فرمانده عملیاتی گردان‌های عبدالله عزام بود. القرعاوی تبعه عربستان‌سعودی و تحت تعقیب مقامات امنیتی عربستان بود. وی قبل از انتقال به لبنان و پیوستن به گردان‌های عزام، در فلوجه عراق با ابومصعب الزرقاوی فرمانده سابق القاعده در عراق همکاری می‌کرد. آمریکا وی را در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۱ در لیست سیاه ترور گنجاند. القرعاوی اعلام کرده است که از طریق فهد فراج الجویر یکی از افراد تحت تعقیب نیروهای سعودی، مامور شناسایی، پیگیری و کمک به گروه‌هایی بوده که در عربستان رشد می‌کنند. بر‌اساس اطلاعات وزارت امور خارجه عربستان، وی با ۱۴ نام مستعار فعالیت داشته است.
- القرعاوی مدتی را نیز در ایران سپری کرده و کار با ابزارهای الکترونیک را آموزش دیده است. بر همین اساس، شبکه العربیة، گردان‌های عزام را ساخته تشکیلات امنیتی ایران می‌دانند. به گفته منابع خارجی، او از سپتامبر ۲۰۰۶ در ایران بوده و حتی در ایران با دختر یکی از فرماندهان القاعده ازدواج کرده است. القرعاوی در این دوره، میان وزیرستان پاکستان و ایران تردد داشته است. اگرچه زندگی وی به دلیل ماهیت اطلاعاتی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد ولی ظاهرا در وزیرستان و در تابستان ۲۰۱۲ طییک حمله هوایی به شدت زخمی و فلج شد وبه عنوان چهل و سومین فرد تحت تعقیب در یک فهرست ۸۵ نفره تحویل نیروهای امنیتی سعودی شد.
- إبراهیم سلیمان حمد الحبلین: مشهور به«أبو جبل»، تبعه عربستان و متولد ۲۵/۳/۱۴۰۵ قمری (۱۷/۱۲/۱۹۸۴) میلادی است. مقام‌های امنیتی عربستان او را تحت تعقیب قرار داده و نفر دوم فهرست ۸۵ نفره آنان به حساب می‌آید. وی کارشناس مواد منفجره و یکی از فرماندهان عالی‌رتبه سازمان به شمار می‌رود. وزارت امور خارجه آمریکا در ۲۲ نوامبر ۲۰۱۱ وی را در فهرست سیاه ترور قرار داد. گمان می‌رود که او در اردوگاه عین الحلوة به سر می‌برد.
- ماجد عبدالله الماجد: متولد سال ۱۹۷۳ در ریاض و شصت و نهمین فرد تحت تعقیب عربستان در لیست ۸۵ نفره آنان بود. او در یمن با سلفی‌ها ارتباط برقرار کرد. گفتنی است سلفی‌های یمن تحت نفوذ شدید عربستان هستند و این ماموریت در آن زمان به عهده امیر نایف، وزیر کشور وقت عربستان قرار داشت.
در سال ۲۰۰۶ به اردوگاه عین الحلوة در لبنان رفت و سپس با گروه فتح‌الاسلام تحت رهبری یوسف شاکر العبسی به اردوگاه نهرالبارد در شمال لبنان رفت.
در سال ۲۰۰۹، دادگاهی در لبنان او را به طور غیابی محاکمه و به حبس ابد محکوم کرد. ماجد الماجد که از ابتدای تاسیس گردان‌های عبدالله عزام توسط القرعاوی به پست‌هایی در این گروه گماشته شده بود، در ابتدای سال ۲۰۱۳ به عنوان سومین تبعه عربستان به ریاست آن رسید. او در اواخر مارس ۲۰۱۳ به سوریه رفت و با أبو محمد الجولانی یکی از فرماندهان القاعده بیعت کرد. نیروهای امنیتی لبنان، الماجد را پس از انجام عملیات‌هایی از جمله انفجار در برابر سفارت ایران در نوامبر ۲۰۱۳ دستگیر کردند وی در ۴ ژانویه ۲۰۱۴در حین انجام دیالیز به طرز مشکوکی جان سپرد. منابع خبری ازقول وی افشا کردند که از بندر بن‌سلطان دستور می‌گرفته است. همچنین منابع خبری از ملاقات وی با پسر بندر بن‌سلطان در بیمارستان چند روز قبل از مرگش خبر دادند.
گفتنی است با اینکه رسانه‌های خبری بارها چهره واقعی او را منتشر کرده‌اند اما روزنامه الشرق الاوسط وابسته به عربستان مدعی شده است که وی برای فرار از دست نیروهای اطلاعاتی سعودی، چندین عمل جراحی بر روی چهره خود انجام داده است.
۳- گزینه‌های مطرح برای جانشینی ماجد: پس از ماجد‌الماجد چند گزینه برای رهبری گردان‌های عبدالله عزام معرفی شده است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ابو‌محمد توفیق طه: ابو‌محمد توفیق طه، یک فلسطینی و متولد ۱۹۶۲ در محله الطوارئ دراردوگاه عین الحلوة است که احتمال فرماندهی جدید برای او بیشتر از سایر افراد است به‌ویژه آنکه وی معاون ماجد الماجد هم بوده است. وی مسئول گروهان‌های زیاد الجراح است و در جذب عناصر تکفیری مهارت دارد. وی با فرماندهان سابق گردان‌های عبدالله عزام رابطه خوبی داشت.گفته می‌شود که وی در ماجرای انفجار سفارت ایران در بیروت به عنوان برنامه‌ریز اصلی و مغز متفکر ماجرا فعالیت کرده است. موضوع جانشینی وی در میان منابع فلسطینی خارج از اراضی اشغالی واکنش‌های متفاوتی داشته است مثلا برخی از آنها احتمال ریاست ابوطه بر سازمان را رد و عنوان کرده‌اند که اصلا چنین پیشنهادی به وی نشده است. برخی دیگر مدعی شده‌اند که اینگونه سخنان برای کشاندن فلسطینی‌ها به حوادث داخلی لبنان است. البته علی برکة، نماینده جنبش حماس در لبنان اطمینان داد که ابو طه، رهبری گردان‌های عزام را به عهده نخواهد گرفت. - احمد الاسیر: نام احمد الاسیر از رهبران گروه‌های سلفی لبنان که پس از حوادث عبرا در صیدا متواری شده و تحت تعقیب ارتش لبنان است نیز در میان نامزدهای رهبری گردان‌های عزام دیده می‌شود ولی با این حال با توجه به ساختار شورایی این گروه بعید به نظر می‌رسد که رهبران آن با این فرد به عنوان رهبر جدید بیعت کنند. ارتباط وی با عاملان انفجاری سفارت ایران در بیروت بحث‌برانگیز شده است.
- اسامة الشهابی: او فلسطینی‌تبار و متولد سال ۱۹۷۲ در اردوگاه عین الحلوة است و از موسسان گروه جند‌الشام به شمار می‌رود. وی در سال ۲۰۰۳ از این گروه خارج شد و پس از کشته شدن عبد‌الرحمن عوض، ریاست فتح‌الاسلام را بر عهده گرفت. اگرچه گفته می‌شود برای قرار نگرفتن در لیست ترور آمریکا، پست سازمانی او تغییر کرده و سمت جدید او فرماندهی جبهه النصرة - شاخه فلسطین در لبنان است، ولی به هرحال نام او برای رهبری این سازمان مطرح شده است.
- هیثم الشعبی: هیثم محمود مصطفى معروف به هیثم‌الشعبی از رهبران سابق جند‌الشام است که فرماندهی ۵۰ نفر را در محله الطوارئ در اردوگاه عین الحلوة به عهده دارد. دادگاهی نظامی وی را به اتهام عضویت در یک گروه تروریستی و زیر نظر گرفتن مراکز نظامی اطراف اردوگاه عین الحلوة به صورت غیابی محاکمه و به حبس ابد با اعمال شاقه محکوم کرد. الشعبی در منطقه عبرا با گشایش جبهه‌های درگیری ایذایی با هدف کاهش فشار نظامی بر احمد الاسیر به وی کمک کرد. وی سابقه مبارزه درالقلمون و القصیر و شهر مسیحی‌نشین ربلة سوریه را دارد و تحت تعقیب ماموران امنیتی لبنان است.
- بلال بدر: او که در اوایل دهه سوم از عمر خود قرار دارد از رهبران سابق "جند‌الشام" بوده است و روابط نزدیکی با أسامة الشهابی، امیر گروه فتح‌الاسلام در اردوگاه عین الحلوة دارد. بدر در ۱۲ اوت ۲۰۱۳ در محله الطیرة ترور نافرجام قرار گرفت که گفته می‌شود این امر به علت تصمیم وی درمورد تاسیس شاخه لبنانی جبهه النصرة صورت گرفته است. او در اوایل حوادث سوریه نقش مهمی در انتقال مبارزان به این کشور ایفا کرد.
ب)دیدگاه‌ها
درباره دیدگاه‌های گردان‌های عزام می‌توان گفت که این گروه خود را طرفدار اهل سنت نشان داده است و با آنچه که آن را تسلط شیعیان بر لبنان می‌داند مخالفت می‌کند. گردان‌های عزام به شدت، دشمن حزب‌الله و ایران است و با اینکه دور کردن نیروهای یونیفل از جنوب لبنان هدف اصلی آنان عنوان شده ولی دشمنی با حزب‌الله را به دلیل وارد شدن حزب‌الله به جنگ سوریه دنبال می‌کند. آنان اعلام کرده‌اند تا زمانی که حزب‌الله از سوریه عقب‌نشینی نکند، شیعیان را نابود خواهند کرد. به عبارت دیگر، نیروهای یونیفل، دشمن دور آنان و حزب‌الله، دشمن نزدیک آنان محسوب می‌شود. این افراد معتقدند «حزب‌الله از طریق حفاظت از مرز لبنان با یهودیان، مانع مقاومت اهل سنت می‌شود.» آنان برای هدف قرار دادن حزب‌الله از القاعده درخواست کمک کردند و رهبران القاعده نیز به آنان در این امر کمک کردند. این گردان‌ها حتی پس از کشته شدن ماجد الماجد نیروهای حزب‌الله را عامل مرگ او معرفی و اعلام کرد که افراد حزب‌الله، دستگاه‌های تنفس را از وی جدا کرده‌اند.
گردان‌های عزام علاوه بر ضدیت با حزب‌الله و ایران، تصفیه‌حساب‌هایی با برخی گروه های فلسطینی در داخل اردوگاه عین الحلوه دارد که از جمله آنها می‌توان به گروه موسوم به مبارزه مسلحانه فلسطین (الکفاح المسلح الفلسطینی) معروف به "اللینو" اشاره کرد. ظاهرا این گروه با ارتش لبنان همکاری می‌کند که ماموریت گردان‌های عزام نابودسازی آن بوده است.
ج)فلسطینی‌ها و گردان‌های عزام
علاوه بر نام گردان‌ها که بر هویت فلسطینی آن دلالت دارد، زادگاه آننیز اردوگاه عین الحلوة است که آوارگان فلسطینی در آن سکونت دارند. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که نام فلسطینی‌ها نیز در میان گزینه‌های مطرح برای جانشینی ماجد الماجد به چشم می‌خورد. همچنین هویت فلسطینی عدنان محمد یکی از عوامل انتحاری انفجار سفارت ایران در بیروت، فلسطینی بوده است.
البته ساکنان اردوگاه عین الحلوة از معرفی کردن نیروهای گردان‌های عزام به نیروهای امنیتی لبنان وحشت دارند.
برخی از فلسطینی‌ها تاکید دارند که گروه فتح‌الاسلام به ریاست شاکرالعبسی، اندیشه تکفیری را وارد تفکر گردان‌های عزام کرده است. آنان با اشاره به اردوگاه نهرالبارد که مأمن فلسطینی‌های سلفی و گروه‌های تکفیری همانند فتح‌الاسلام بوده است عقیده دارند که فعالیت اعضای این سازمان فلسطینی در اردوگاه عین الحلوة و تردد آنها به اردوگاه یرموک و مشارکت در درگیری‌های سوریه باعث شده است که عملکرد گردان‌های عزام نیز آن را در شمار گروه‌های تکفیری قرار دهد.
نتیجه‌گیری
دیدگاه‌های متفاوتی در مورد ماهیت گردان‌های عبدالله عزام وجود دارد. در صورت جدا دانستن القاعده و عربستان از یکدیگر، دو دیدگاه در‌خصوص این گردان‌ها وجود دارد. از یک نظر، گردان‌های عزام، ابزاری صرف برای عربستان به منظور مقابله با ایران و حزب‌الله دارد و از دیدگاهی دیگر، گردان‌های عزام به عنوان شاخه‌ای از القاعده جهانی است. ولی به نظر می‌رسد این دو دیدگاه در نهایت با بهره‌‌برداری از احساسات فلسطینی‌ها و جاه‌طلبی گروه‌های تکفیری برای ایجاد خلافت مد نظر خود، در ضدیت با ایران و حزب‌الله به هم می‌پیوندند. در این راستا نباید این نکته را نیز فراموش کرد که بنا به اظهارات کارشناسان فلسطینی، افزایش تفکر سلفی‌گری در میان فلسطینی‌ها واکنش منطقه‌ای عربستان برای مقابله با پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده است.
علاوه بر این باید استراتژی منطقه‌ای آمریکا را برای حمایت از محور سلفی در برابر محور مقاومت و ایجاد الگوی دیگری از اسلام با محوریت گروه‌های سلفی به خاطر داشت. بر‌اساس این استراتژی، گردان‌های عبدالله عزام در خارج از اراضی اشغالی می‌توانند در برابر گردان‌های قسام در نوار غزه مطرح باشند. عملیات‌هایی نیز که این گروه سلفی در برابر رژیم اسرائیل انجام داده است و اجازه فعالیت ندادن به گروه‌های سلفی در نوار غزه از سوی حماس در همین راستا تلقی می‌شوند.
به این ترتیب، فعالیت گروه‌های سلفی از جمله گردان‌های عبدالله عزام برای برقراری اهداف منطقه‌ای عربستان به ویژه در صحنه لبنان و نیز مشارکت در درگیری‌های داخلی سوریه و اردوگاه فلسطینی عین الحلوة، سرکوب دیگر عوامل فلسطینی موجود در آن و ایجاد اهرم فشاری بر حماس طبق طرح خاورمیانه‌ای آمریکا و طرح‌های عربستان برای همگرایی این جنبش با آن ضروری است. در همین راستا فعالیت گردان‌های عزام، گامی برای اجرایی شدن اهداف رژیم اسرائیل برای تخریب چهره مقاومت و توجیه سرکوب آن به شمار می‌رود.
طاهره گودرزی - مؤسسه تحقیقات و پژوهش‌های سیاسی - علمی ندا
دریافت صفحه با کد QR