توسعه و ترویج خواندن موضوعی مهم و چندوجهی است که سطح گستردهای از خرد تا کلان را در بر میگیرد. اما همه سطوح مانند یک زنجیره به هم متصلند که میتوان آن را زنجیره کتاب و کتابخوانی نامید. زنجیرهای که یک طرف آن مولف و مترجم و سوی دیگر آن مخاطب است و حلقههای میانی نیز در برگیرنده ناشر، خانواده، آموزشگاه، و کتابخانه است که در فرایند توسعه کتابخوانی باید این زنجیره را به درستی سامان داد. گرچه در سرشت کودک کنجکاوی و اشتیاق به دانستن وجود دارد و کتاب بهترین و کمخطرترین روش برای ارضای این اشتیاق است اما برای این مهم، ایجاد عادت مطالعه اهمیت ویژه دارد. برای آنکه کودکی کتابخوان شود باید از خردسالی در درون خانواده با کتاب سر و کار داشته باشد. در زندگی کنونی که دیگر بزرگسالان فرصت کافی برای کودکان ندارند، بخشی از این کمبود را باید کتابداران کتابخانهها از میان بردارند. کتابداران در کتابخانهها باید راهنمایان و مشاوران خوبی باشند تا بتوانند اوقات فراغت کودک و نوجوان را به خوبی سازماندهی کنند.
این نوشتار تاکید ویژهای بر فعالیتهای کتابخانهها خواهد داشت که قصهگویی، داستانخوانی، نمایش خلاق، برپایی گروه تئاتر و اجرای نمایش، و دیگر فعالیتهایی که کودکان را به کتاب پیوند میدهد را شامل خواهد شد.
کتابخانه و ایجاد عادت به مطالعه در کودک و نوجوان
كتابخانه مكاني مناسب برای رشد فردي، فراگیری رفتارهای مناسب اجتماعي، افزايش دانش و آگاهي، شکوفایی خلاقيّت و ايجاد عادت به مطالعه در كودكان و نوجوانان است. در کتابخانه علاوه بر فراهم کردن کتاب و سایر مواد برای مطالعه، برنامههای دیگری هم مانند ایستگاه موضوعی کتاب، نمایشگاه آموزشی، هدیه و جایزه کتاب، قصهگویی، داستان نویسی یا ایجاد خلاقیت ادبی و انگیزهی نگارش، بررسی کتاب و گفتوگو در مورد کتاب، ایجاد گروه مشاوره کتاب، برگزاری مسابقات کتابخوانی و هنری و ادبی، نمایش خلاق و گروه تئاتر و اجرای نمایش، و گفتوگو درباره شخصیتهای برجسته و دعوت از آنان در صورت امکان اجرا میگردد. کتابخانهها از طریق این خدمات ویژه، کودکان و نوجوانان بیگانه با کتاب را به افرادی کتابخوان تبدیل میکنند.
متناسب با فضاي در نظر گرفته شده برای کودکان و نوجوانان فعالیتهای جنبی میتواند محدود یا گسترده باشد. در ذیل به مهمترین نوع این برنامهها پرداخته میشود.
نمایشگاه موضوعی کتاب
برپا کردن نمایشگاه موضوعی کتاب، یکی از شیوههای جلب کودکان و نوجوانان به کتاب و تاکید بر اهمیت آن است. کتابداران به مناسبتهای مختلف ملی و مذهبی میتوانند نمایشگاه کتابی از کتب موجود بسته به امکانات کتابخانه در اندازههای کوچک تا بزرگ دائر نمایند. گاهی همین نمایشگاههای کوچک نیز برای کودکان گیرایی دارد.
بسیاری از بازیدکنندگان این نمایشگاه، افراد علاقهمند به کتاب نیستند و فقط قصد استفاده از فضای کتابخانه یا اسباببازیها را دارند و با دیدن نمایشگاه و تعداد زیاد و عناوین گوناگون کتب به نمایش گذاشته شده متعجب خواهند شد. البته باید کوشید نمایشگاه کتاب جذاب باشد. استفاده از عکس، اسلاید، پوستر و حتی تصویرسازیها و نقاشیهای دیگر کودکان در مورد کتب به نمایش گذاشته شده بر گیرایی نمایشگاه خواهد افزود.
کتابداران باید در برگزاری این نمایشگاهها، با توجه به میزان امانت موقت (داخل سالن) یا امانت خارج از کتابخانه، علاقه مطالعاتی مراجعان را بشناسند تا در مرحله راهنمایی و مشاوره آنان و ایجاد سیر مطالعاتی مناسب بهتر عمل نمایند.
نمایشگاه آموزشی
نمایشگاه آموزشی عبارت است از برگزاری یک نمایشگاه کتاب با بهره گیری از عکس، تصویر، نقشه، نمودار، مدل، ماکت، و چیزهای دیگر درباره یک موضوع ویژه و هدف اصلی آن این است که با بهرهگیری از ابزارهای دیداری، نظر کودکان و نوجوانان را به موضوع آموزشی ویژهای جلب کند و دانستنیهایی را به آنها منتقل کند.
نمایشگاه آموزشی چند فایده دارد: به کتابداران امکان میدهد دانشهای مورد نیاز کودکان و نوجوانان را به شکل جالب و گیرا به آنها عرضه کنند.
به کودکان امکان میدهد تا یادگیری پویایی داشته باشند و بتوانند آسانتر به فراگیری بیاموزند.
موضوعات نمایشگاه آموزشی در زمینههای علمی و اجتماعی بسیار گسترده است و گزینش موضوع آن به امکانات کتابخانه و وضعیت سنی بچهها و علائق آنان وابسته است.
هدیه و جایزه کتاب
هدیه دادن یک رسم معمول است و هر شخصی بدون در نظر گرفتن سن و سال از دریافت هدیه خوشحال خواهد شد. هدیه دادن کتاب به مناسبتهای مختلف و حتی به عنوان جایزه میتواند کودک را در راه مطالعه قرار دهد و احتمال جمعآوری کتاب توسط وی را افزایش دهد.
قصهگویی
یکی از شیوههای ترویج کتابخوانی در بین کودکان قصهگویی است. کتابدار باید لذت خواندن را در بچهها بر انگیزاند. قصهگویی و درپی آن گفتوگو درباره قصه و پاسخ به پرسشهای کودکان در اینباره، به کودکان میفهماند مطالعه میتواند کاری لذتبخش باشد.
قصهگویی هم ابزاری برای جلب کودکان و نوجوانان به کتابخانه است و هم فعالیتی ارزشمند است برای پربارکردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان و پرورش ذهن و قدرت تخیل آنان.
در واقع قصهگویی در کتابخانه کارکردهای چندگانهای دارد. بهترین شیوه برای پربار کردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان کمک به رشد ذهنی کودکان و تسکین تنشهای روانی دوران رشد کودکان و نوجوانان
تکامل ذوق هنری بهبود توانایی سوادآموزی و تحصیل آشنا ساختن کودکان با میراثهای قومی و ملی و تشکیل هویت آنها بهبود مهارتهای شنیداری کودک و همچنین انتقال ارزشها و اطلاعات آشنا شدن کودک با زبان و ادبیات مردم سرزمین خود و آشنایی وی با تعبیرها، عبارات، واژهها و اصطلاحات موسوم زبان گفتاری
داستاننویسی یا ایجاد خلاقیت ادبی و انگیزهی نگارش
تشویق کودکان و نوجوانانی که سواد نوشتن دارند به نوشتن داستان و خواندن آن در کتابخانه میتواند روش دیگری برای ترویج کتابخوانی باشد. کودکان و نوجوانان با نوشتن داستان توانایی نوشتن و بازگویی تجربههای خود را به کار میگیرند. آنها هنگامی که داستانشان را در جمع دوستان و همسالان خود میخوانند بهتر به نقاط ضعف و قوت خود پی میبرند. همچنین آنان پی خواهند برد که نویسندگان انسانهایی هستند همچون خودشان که با بهرهگیری از تواناییهای زبانی و بیانی، احساسها و دانستنیهایشان را به دیگران انتقال میدهند.
کتابدار بعد از خواندن کتابی برای کودکان و نوجوانان، میتواند از آنان بخواهد داستان را آن طور که خودشان دوست دارند، بنویسند. یا میتواند داستان را ناتمام رها کرده و از آنان بخواهد تا داستان را به دلخواه خود به پایان ببرند. در چنین مواردی آنها با علاقه ادامهی داستان را مینویسند و سپس مشتاق میشوند تا بدانند نویسنده اصلی، داستان را چگونه ادامه داده است و از شباهت نوشتههایشان با آن لذت میبرند. تنوع در داستانهای نوشته شده نیز بسیار جالب است. میتوان نویسنده داستانهای برگزیده را مورد تشویق قرار داد یا داستان کودکان و نوجوانان را به صورت کتابی در آورد و در کتابخانه نگهداری کرد. ایجاد وبلاگ و قرار دادن داستان نوشته شده در آن باعث تشویق کودکان شده، همچنین نحوه استفاده صحیح از فناوریهای جدید را به آنان خواهد آموخت.
بررسی کتاب و گفتوگو در مورد کتاب
برگزاری نشستهای بررسی کتاب ویژه کودکان و نوجوانان از دیگر فعالیتهای کتابخانهها است. بحث و گفتوگو در مورد موضوع، خرد، درک، زبانآوری، و شخصیت کودکان و نوجوانان را به چالش میکشد و برای آنها جذابیت دارد. کودکان و نوجوانان گرایش بسیاری دارند تا تواناییها و برتریهای خود را به دیگران نشان دهند و دیگران را نسبت به رشد و بلوغ فکری خود متقاعد سازند. از این اشتیاق میتوان برای ترویج کتابخوانی استفاده کرد.
در این نشستها میتوان کتابی را معرفی کرد تا علاقهمندان عضو آن را بخوانند و در جلسه بحث و بررسی کتاب به ابراز نظر بپردازند. برای پربار شدن فضای این نشستها میتوان بررسیهای خوب را به شکل روزنامه دیواری در آورد. با این کار توانایی نقادی بچهها نیز رشد میکند. کتب این نشست را میتوان به تناسب از کتب غیردرسی، داستانی، دانستنیها، و حتی کتب درسی برگزید.
ایجاد گروه مشاوره کتاب
کتابدار میتواند یک گروه مشاور مطالعه با توجه به نوع مخاطبان کودک و نوجوان خود ایجاد کند. این گروه به سرپرستی و نظارت اعضایی پدید میآید که کتابهای بیشتری خوانده اند. چون اعضا از لحاظ سنی و طبیعتا از لحاظ سطح علمی، فرهنگی، و تحصیلی در یک گروه قرار دارند و یکدیگر را بهتر درک میکنند میتوانند در گزینش کتاب برای مطالعه به یکدیگر کمک نمایند.
البته کتابدار باید به صورت غیرمستقیم هدایت کتابخوانی آنان را به عهده بگیرد تا سیر مطالعاتی به سمت کتب زرد یا ممنــوعه منحرف نگردد.
برگزاری مسابقات کتابخوانی، هنری و ادبی
مسابقات هنری - ادبی میتواند تصویرگری، داستاننویسی، نقاشی و کاریکاتور را در بر گیرد. کتابدار میتواند کتابهای مناسب را برای مسابقه برگزیند و از دانشآموزان بخواهد تا با ذوق و سلیقه خود آن را تصویرگری کنند یا داستان درام را به شکل طنز درآورند یا آن را بازنویسی کنند.
نمایش خلاق و گروه تئاتر و اجرای نمایش
نمایش خلاق نمایشی است که در آن قصههای کوچک از فرهنگ عامه یا مطلبی علمی یا رویدادی تاریخی در قالب نمایشی ساده ارائه میشود. در تنظیم این نمایش و اجرای آن، کودکان و نوجوانان نقش اصلی را دارند و کتابدار نقش راهنما دارد. نمایش خلاق با همراه کردن آموزش با سرگرمی به رشد خلاقیت کودکان و نوجوانان کمک میکند. کودکان و نوجوانان از راه تجربه و واقعیتهایی که درونه عاطفی و عقلانی دارند بهتر و سادهتر میآموزند. با این شیوه امروزه میتوان مهارت خواندن را بسیار سریعتر از گذشتگان آموخت.
نمایش خلاق را نباید با تئاتر یکی دانست. نمایش خلاق، نمایش حرفهای نیست و با توجه به امکانات کتابخانه و با راهنمایی کتابدار از سوی کودکان و نوجوانان انجام میگیرد. نمایش خلاق همچون تئاتر، طرح از پیش تعیین شدهای ندارد و کتابدار تنها طرح کلی نمایش را در ذهن دارد و میکوشد این طرح کلی با گفتوگو، شخصیتسازی، حرکت و بازی به همراه گروه، شکل نهایی به خود بگیرد. در نمایش خلاق نیروی تخیل، نوآوری و خلاقیت کودکان به کار گرفته میشود. اگر کتابدار همه حرکات و گفتار کودک را به وی دیکته کند دیگر نمایش، خلاق نیست.
در گروه تئاتر کتابخانه اعضای گروه با بهرهگیری از راهنمایی کتابدار داستانها و شعرها و ترانهها را به شکل درام تنظیم میکنند و به اجرا در میآورند. اعضای گروه برای چنین فعالیتی نیاز به مطالعه بیشتری دارند و تئاتر باعث روی آوردن کودکان و نوجوانان به کتاب و کتابخوانی میشود.
گفتوگو درباره شخصیتهای برجسته و دعوت از آنان در صورت امکان
بسیاری از کودکان و نوجوانان دوست دارند درباره شخصیتهای برجسته علمی، تاریخی، استانی، و ملی مطالب بیشتری بدانند. بنابراین کتابدار میتواند در هر جلسه شخصیتی را پیشنهاد دهد تا کودکان و نوجوانان با توجه به علاقه خود درباره بخشی از زندگی وی مطالعه کنند و در جلسه گفتوگو به بحث در مورد وی بپردازند. بنابراین شرکتکنندگان چیزهای زیادی از راه مطالعه و گفتوگو در جلسه خواهند آموخت.
در کنار این برنامه میتوان در صورت امکان از شخصیت مورد نظر دعوت نمود تا در جلسه شرکت کند تا جلسه پویاتر شود و بچهها نیز با شوق بیشتری به مطالعه جوانب مختلف زندگی وی بپردازند.
آنچه گفته شد برخی از فعالیتهایی است که جهت تشویق و ترویج مطالعه و کتابخوانی میتوان از آنها در کتابخانهها یاد کرد. تغییر عادت مطالعه یک مسئله فردی است و انگیزههای افراد جهت تغییر الگوی مطالعه متفاوت است. حتی در مواقعی که شرایط برای تغییر ایدهآل مهیا است همه افراد به یک اندازه تغییر نخواهد کرد و این واقعیتی مهم است که از بکارگیری روش یکسان در مورد افراد مختلف و در شهرهای مختلف باید خودداری کرد. در کتابخانه راه برای نوآوری باز است و هر کتابخانه با توجه به شرایط و امکاناتش باید راههایی را برای جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه پیدا کند.
نتیجهگیری
کتابخانه عامل مهمی در تشویق عادت به مطالعه کودکان و نوجوانان است زیرا یک رشته دانستنیهای خشک و کسلکننده را بر ذهن کودک و به صورت اجباری مانند زمان درس و کلاس تحمیل نمیکند. از آنجا که کتابخانهها فضای گستردهای برای کودکان و نوجوانان دارند و میتوانند برنامههای همهجانبهتری برگزار کنند و همچنین در کتابخانه مطالعه آزاد است، کودکان با علاقه بیشتری نسبت به مدرسه به محیط کتابخانه وارد میشوند و از آنجا که رابطه معلم و شاگردی بین کتابدار و کودک حاکم نیست آنها راحتتر میتوانند با کتابدار ارتباط برقرار کنند و کتابدار میتواند تاثیر بیشتری برکودک و سیر مطالعاتی وی داشته باشد.
در زندگی کنونی که دیگر بزرگسالان برای کودکان و نوجوانان قصه نمیگویند بخشی از این کمبود را باید کتابداران از میان بردارند. نمایش فیلم، داستاننویسی، شعر خوانی، و... افزون بر پربار کردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان و شکوفایی استعداد آنان، شیوهای برای جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه و کتابخوانی است.
نباید انتظار داشت کودکان و نوجوانان همه با یک هدف به کتابخانه بیایند بعضی فقط کتاب امانت میگیرند و برخی بر پایه دلبستگیها و دلایل ویژه خود مانند شرکت در برنامههای جانبی کتابخانه به آن وارد میشوند.
حسین سلیمانی