انسان در فطرت و سرشت خود، موجودی است که به سوی رستگاری و تقرب به سوی مقام ربوبیت حرکت می‌کند و در مقام عمل نیز در این مسیر باید مشقت‌ها و سختی‌های راه نیز به جان و دل بخرد، سختی‌های که چون به وصال منتهی می‌شود خود زیبا و دوستی‌داشتنی خواهد بود، چنانکه ذات اقدس الهی در این خصوص می‌فرماید؛ «یاایّهَا الإنسانُ إنَّکَ کادِحٌ الى رَبِّکَ کَدْحا فَمُلاقیهِ». «اى انسان! تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مىروى و او را ملاقات خواهى کرد». آیین اسلام با توجه به همین نیاز روحى، با آنکه انسان را به حضور در جامعه فرامىخواند، فرصتهایى را نیز براى خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. یکى از این فرصتها «اعتکاف» است.
اعتکاف در لغت معنای مختلفی از جمله در جایی سکنی گزیدن و ملازم چیزی بودن است ولی در دین مقدس اسلام، به معنای اقامت در مکانى مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است. پس در این تعریف دو بار معنایی مکان مقدس و نیز تعالی و تقرب به سوی ذات اقدس الهی نهفته است که شاکله مراسم اعتکاف را نشان می‌دهد. در تعریف دیگری از اعتکاف باید گفت، اعتکاف فرصتی برای خلوت گزیدن و درد و دل در خلوت تنهایی و فارغ از همه روزمر‌گی‌هاست.
اعتکاف فرصت خودسازی
برای پی بردن به شان و جایگاه اعتکاف در اسلام و آموزه‌های دینی و سیر تحول و تطور آن در ابتدا باید ببینیم که در سایر ادیان و مکاتب الهی اعتکاف از چه سابقه‌ای برخوردار است. همه انسان‌ها در فرصت‌های مختلف از زندگی خود، زمانی را به خلوت کردن و فکر و تامل و اندیشه اختصاص می‌دهند و حال این خلوت و تنهایی در دین مبین اسلام در مهم‌ترین بعد آن، بعد خلوت و تنهایی گزیدن برای راز و نیاز و عبادت با معبود یکتاست.
از این‌رو اعتکاف، مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهى دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، گرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پارهاى از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. بر این اساس درباره حدود و شرایط این عبادت در ادیان دیگر، اطلاعات قابل توجهى در اختیار ما نیست. و منابع تاریخی و دینی گزارش‌های زیادی را در این باره ثبت نکرده‌اند. با این حال قرآن کلام الهی، بیشترین اخبار و گزارش‌ها را درباره ملت‌ها و ادیان مختلف در قالب روایت‌ها و داستان‌های مختلف آورده است. برخى از آیات قرآن، دالّ بر این است که اعتکاف در ادیان الهى گذشته وجود داشته است.
خداوند متعال مىفرماید:«...وَ عَهِدْنا الى ابراهیمَ و اِسماعیلَ أنْ طَهَّرا بَیْتِىَ لِلطّائِفینَ و العاکِفینَ و الرُّکَّعِ السُّجودِ» «به حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) سفارش نمودیم تا خانهام را براى طواف‌کنندگان، معتکفان و نمازگزاران، تطهیر نمایند». از این آیه استفاده مىشود که در زمان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل عبادتى به نام اعتکاف وجود داشته و پیروان دین حنیف، گرداگرد کعبه، معتکف مىشدند. برخى از روایات اهل سنت هم نشان مىدهد که در دوران جاهلیّت هم عملى عبادى به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است. بسیاری از مفسران معتقدند منظور از اعتکاف در آیه فوق، ماندن در مسجدالحرام است.
بدون شک این آیین عبادی و مذهبی در دین مقدس اسلام از بیشترین توجه و اهمیت برخوردار گردید. از زمانى که پیامبر اسلام(ص) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامى در میان مسلمانان رواج پیدا کرد و تا امروز نیز تداوم یافته که مهم‌ترین شاخصه آن در جامعه مسلمان ایران، استقبال بی‌نظیر جوانان و نوجوانان است.
اعتکاف در سیره پیامبر(ص)
رسول اکرم(ص) علاوه بر مشارکت عملی در اعتکاف، با بیان ثواب و فضیلت آن، مسلمانان را به مراسم اعتکافتشویق مینمود. حضرت میفرمایند: «اعتکاف از روی ایمان و اخلاص باعث آمرزش گناهان گذشتهمیشود». در روایت دیگری، محمد بن ابوبکر که والی مصر از طرف امیرمومنان علی(ع) بود، نامهای به امام مینویسد و سوالاتی چند ازحضرت میپرسد؛ از جمله درباره اعتکاف. حضرت در جواب می‌فرماید: «رسول خدا همه‌ساله، اعتکاف مینمودند. گاه میشد باران از سقف مسجد بر سر و روی حضرت میبارید و گل ولای از سجده‌گاه به پیشانی مبارک میمالید و حضرت همچنان مشتاقانه به عبادت میپرداختند».
اگر چه ذات اسلام، آموزه‌ها و مبانی آن یکی است ولی در ملل مختلف با اندک تغییراتی در ظواهر امر صورت می‌گیرد. به گونه‌ای که برخی از امور مستحبی در برخی از کشورها با استقبال زیاد و در برخی دیگر با حضور اندک صورت می‌گیرد. اعتکاف از جمله امور عبادی و مذهبی است که در کشور ایران با شکوه هرچه تمام‌تر برگزار می‌گردد. اعتکاف در کشور ایران، تاریخچهاى پرفراز و نشیب دارد. در هر عصرى که عالمان برجسته دینى به اعتکاف، اهتمام ورزیدهاند، مردم مسلمان نیز از آنان پیروى کرده و به اعتکاف بها دادهاند.
در عصر صفوى، در سایه تلاشهاى دو عالم بزرگ آن زمان، شیخ بهایى (۱۰۳۰ - ۹۵۲ هـ.ق) و شیخ لطفاللّه میسى عاملى اصفهانى (متوفاى ۱۰۳۲ یا ۱۰۳۴ هـ.ق)، اعتکاف در شهرهاى ایران به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصى یافته است. خوشبختانه اکنون در بسیارى از شهرهاى کشورمان مراسم اعتکاف در روزهاى ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب (ایامالبیض) برگزار مىشود. این سنت حسنه ابتدا در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانى میرزا مهدى بروجردى صورت گرفت و رفتهرفته در شهرهاى دیگر رواج یافت به گونه‌ای که مساجد در ایام اعتکاف مملو از مردان و زنان مشتاقی است که در این امر عبادی شرکت می‌کنند.
فضیلت‌های اعتکاف
در فرهنگ اسلامى روىآوردن به اعتکاف، علاوه بر بهرهبردارى از فیض معنوى آن، جهاد مقدس نیز شمرده مىشود؛ زیرا این مراسم عبادى - معنوى، نقش بسیار مهمى در تهذیب نفس و جهاد اکبر دارد.
جوانى که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را مىچشد، لذتهاى مادى و شهوانى در دیدگانش حقیر و بىارزش مىشود، ایمان و اعتقادش تقویت مىشود و به آسانى در گرداب فساد و باورهاى ضد دینى گرفتار نمىشود. از سوى دیگر، چنین مراسمى خود پیامى عملى و درسى عبرتآمیز براى مردم است. حضور جمعى از مومنان در مسجد براى عبادت، در حقیقت نوعى دعوت به خداپرستى و دینمدارى است و آثار سازندهاى بر جامعه خواهد داشت. از همینرو، امروز در رویارویى با تهاجم فرهنگى دشمن نباید نقش موثر سنتهایى که در باور عمومى مردم ریشههاى عمیق دارند، نادیده گرفته شود.
بىتردید مساجد، حسینیهها، تکایا، هیأتهاى مذهبى، زیارت و اعتکاف نقش مهمى در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینى ایفا کرده و مىکنند. این مقولهها با آثار مثبت جانبى که دارند، اهرمهاى توانمندى در مقابله با فرهنگ بیگانهاند و همین پدیدههاى سنتى، همچون اعتکاف، مردم ما را در طول سالیان متمادى در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه، مصونیت بخشیده است. اما متأسفانه اهمیت آن و نقش بهسزایى که در تصفیه و تزکیه روح انسان دارد، براى بسیارى از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از این‌رو جا دارد مبلغان اسلامى بیش از پیش بر نقش مهم آن تأکید ورزند تا این سنت دیرینه محمدى آنگونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامى حفظ کند.
شاید برخی تصور کنند که اعتکاف، نوعی رهبانیت است. رهبانیت هم مورد مذمت اسلام است و معصومین(ع)، در روایات متعدد، رهبانیت را از اسلام جدا دانستهاند. پس اعتکاف در تعالیم دینی جایگاهیندارد. اما این شبهه در حقیقت ناشی از درنیافتن معنای رهبانیت است. آنچه مورد مذمت اسلام واقعشده است، کنارهگیری از جامعه و گوشهنشینی است. اما خلوت‌نشینی، انس و توجه به خدا در تنهایی، نهتنها مذمت نشده است، بلکه سیره پیامبر اسلام(ص) و معصومان بوده است. در فضیلت اعتکاف همین بس که همتای طواف خانه خدا و رکوع و سجود به شمار آمده است. در قرآن کریم با یادآوری داستان حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع)، و نوسازی و تطهیر خانه خدا توسط این دو پیامبر بزرگوار آمده است: «ما آن دو را مأمور کردیم تا خانه کعبه را برای طواف‌کنندگان و معتکفان و رکوع‌کنندگان پاک گردانند». و اینچنین اعتکاف را در ردیف طواف خانه خدا و رکوع و سجده‌کنندگان قرار داده است. لذا اعتکاف از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه خداست. (فرهنگ‌نیوز)
