بیش از یک سال و نیم است که آمریکا به صورت یکجانبه از توافق هستهای با ایران خارج شده و دیگر کشورهای باقیمانده در این توافق هم نتوانستهاند آنطور که وعده داده بودند، آثار منفی تحریمهای یکجانبه آمریکا را جبران کنند، از سوی دیگر ناظران سیاسی بر این باورند؛ برجام وابسته به ان.پی.تی است و غنیسازی در فردو با غنای پایین مطابق ان.پی.تی است.
ایران در واکنش به این وضعیت، از اردیبهشت ماه امسال و با استناد به دو بند از برجام، روند کاهش پایبندی به این توافق را آغاز کرد. گام چهارم این روند با انتقال گاز به تأسیسات هستهای فردو برای تزریق به سانتریفیوژها آغاز شده است.
اظهار نظرهای متفاوت مقامات اروپایی نشان از آن دارد که یا در داخل قاره سبز در خصوص نوع واکنش به گام چهارم ایران اختلاف نظر وجود دارد یا این که این گامها نتوانسته پیام راهبردی لازم را به اروپاییها ارسال کند.
با گذشت چند روز از گام چهارم ایران در کاهش تعهدات برجامی، مواضع اروپاییها نسبت به این موضوع ترکیبی از نگرانی و ابهام بوده است. واکنشهای اولیه اروپاییها حکایت از این داشت که این اقدام ایران در تناقض با توافق هستهای بوده است و اینکه تهران باید به این توافق پایبند باشد.
فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیش از نشست وزرای خارجه اتحادیه اروپا گفت که موضوع برجام در این نشست مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان اخیرا در این خصوص گفت که اروپا در زمینه نحوه واکنش به اقدام اخیر ایران به تصمیم نهایی نرسیده است.
در این میان فرانسویها دوباره پلیس بد شده و موضع تندی را اتخاذ کردهاند. امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه که چندی پیش در نقش میانجی بین ایران و آمریکا مذاکراتی را شروع کرد، این بار سخن از اعمال فشار بر تهران به دلیل تحولات اخیر به میان آورده است. اظهارات ماکرون به گونهای است که اروپا را در قضیه عدم پایبندی به تعهدات برجامی به کنار کشیده، و آمریکا و ایران را به یک اندازه مقصر و مسئول شرایط فعلی قلمداد کرده است. او حل این وضعیت را به تصمیمگیری ایران و آمریکا منوط کرده است.
وزیر خارجه انگلیس هم در واکنش به گاه چهارم ایران ابراز نگرانی کرده و آن را برای امنیت ملی کشورش خطرناک عنوان کرده است. اظهار نظرهای متفاوت مقامات اروپایی نشان از آن دارد که در داخل قاره سبز در خصوص نوع واکنش به گام چهارم ایران اختلاف نظر وجود دارد و هنوز طرفهای مختلف به اجماع نرسیدهاند. عدهای مانند فرانسه و انگلیس، بجای حل مسئله، به دنبال فشار بیشتر بر ایران و پاک کردن صورت مسئله هستند.
البته، وزیر خارجه آلمان در پایتخت بلژیک ضمن تأکید بر درخواست اتحادیه اروپا بر حفظ برجام از ایران خواست تا به تعهداتش ذیل این توافق هستهای پایبند بماند.
هایکو ماس در خصوص نشست دو روزه شورای اروپا گفت: ما میخواهیم توافق هستهای با ایران را حفظ کنیم. برای این کار، ایران باید به توافق پایبند باشد. در غیر این صورت، ما تمام سازوکارهایی را که در توافق وجود دارد در دسترس خواهیم داشت.
این دیپلمات آلمانی ادامه داد: ما با نگرانی رو به افزایشی شاهد ادامه غنیسازی اورانیوم هستیم و ایران نه تنها این قضیه را اعلام کرده است بلکه آن (غنیسازی اورانیوم) را عملی کرده است.
منظور ماس از تمام ساز و کارها، «مکانیسم ماشه» برای بازگرداندن تحریمها علیه ایران است که «عباس عراقچی» معاون سیاسی وزیر خارجه ایران نیز در خصوص این مسئله هشدار داده بود که مکانیسم ماشه خط قرمز ایران است.
عراقچی در این خصوص هشدار داده بود، در خصوص اسنپبک (مکانیسم ماشه) من فکر میکنم کاملا برای تمام مشارکتکنندگان در برجام شفاف ساختهایم که اسنپبک و بازگشت قطعنامههای قبلی شورای امنیت خط قرمز ایران است. اگر پاداش ایران پس از این همه تعامل و مذاکره و همکاری با آژانس این باشد که دوباره تحت فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گیرد، این بهمعنای آن است که دکترین هستهای ما اشتباه بوده است و ما باید سیاست و دکترین هستهای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهیم.
وزیرخارجه آلمان در حالی ایران را به پایبندی به توافقات برجام ترغیب کرده است که آمریکا یک سال پیش علیرغم تأیید آژانس بینالمللی انرژی اتمی در خصوص پایبندی تهران به تعهداتش ذیل این توافق هستهای، به صورت یکجانبه از این توافق خارج شد و به بهانه وادار کردن ایران به بازگشت به میز توافق و موافقت با توافق مورد پسند آمریکا، فشار حداکثری ایران را افزایش داد که نه تنها این سیاست نتیجه بخش نبود بلکه نتیجه معکوس داد و ایران گامهایی را در راستای کاهش تعهداتش برداشته است.
ماس تصریح کرد در صدد است اواخر روز دوشنبه، با همتایان انگلیسی و فرانسوی خود در پاریس در خصوص گامهای مشترکی که میتوان در قبال اقدامات ایران اتخاذ کنند، دیدار و گفتوگو کند.
شورای وزیران اتحادیه اروپا، نشست دو روزهای را با محور ایران و تحولات غرب آسیا در پایتخت بلژیک آغاز میکند و این اولین نشست این شورا پس از اعلام گام چهارم کاهش تعهدات جمهوری اسلامی ایران ذیل برجام و همچنین آغاز غنیسازی اورانیوم در تأسیسات فردو است.
در حالی که خلف وعده اروپاییها و عدم اجرای تعهدات برجامی آنها همچنان ادامه دارد، وزیر خارجه دانمارک در آستانه نشست شورای وزرای خارجه اتحادیه اروپا، از لزوم توقف گامهای ایران در کاهش تعهدات برجامی و پایبندی کامل این کشور به این توافق سخن گفته است. یپه کوفود در سخنانی پیش از این نشست از گامهای کاهش تعهدات برجامی ایران انتقاد کرده است.
به ادعای کوفود، پایبندی کامل ایران به برجام، بهترین گزینهای است که ما برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هستهای در اختیار داریم.
اظهارات وزیر خارجه دانمارک در حالی مطرح شده که برنامه هستهای ایران تحت بازرسیهای بیسابقه آژانس بینالمللی انرژی اتمی قرار دارد و هیچ نشانی از نظامی بودن این برنامه وجود نداشته است.
آنطور که تسنیم در یادداشتی نوشت؛ اینکه اروپا در تصمیم نهایی خود متمرکز بر فشار بیشتر بر ایران، یا بلاتکلیفی و حتی انفعال در این زمینه شود، در نهایت نتیجه آن برای ایران یکسان است. هیچکدام از این حالتها نفعی برای ایران نخواهد داشت. ضمنا با تحریمهای آمریکا، سخن از فشار یا تحریم جدید اروپا چندان معنا و مفهومی ندارد و بیشتر میتواند جنبه نمادین داشته باشد.
فراموش نکنیم که بعد از خروج آمریکا از توافق هستهای، ایران به اعضای باقیمانده برجام از جمله اروپاییها حدود یکسال فرصت داد تا کمبودها را جبران کنند. اروپاییها هم با اعتراف به مشکلات ناشی از خروج برجام توسط آمریکا، ۱۱ تعهد به ایران دادند. اما هیچ وقت به آن عمل نکردند. با لبریز شدن کاسه صبر تهران، نوبت به کاهش تعهدات هستهای ایران منطبق بر بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام رسید. ایران گامهای دوماههای را تعریف کرد تا به اروپا فرصت جبران مافات کند. اروپاییها مثل یکسال گذشته، هر بار وعدههای نسیه دادند تا ایران را از کاهش تعهدات منصرف کنند. اما فلسفه و ماهیت گامهای ایران مبتی بر تنظیم رفتار طرف مقابل و بازگرداندن آنها به تعهدات برجامیشان بود. یعنی قرار بر این شد که ایران با برداشتن گامهای برگشتپذیر سعی کردن طرف مقابل را به تعهداتش پایبند کند. به همین دلیل بود که کیفیت برخی گامها تا حدودی ملایمتر و بر اساس حسن نیت بود. اما با گذشت یکسال و چهار گام، هنوز هیچ اثری از جدیت اروپا در عمل به تعهدات برجامیاش نیست. بلکه بالعکس روز به روز اوضاع تغییر کرده و به مرور جای شاکی و متهم تغییر میکند.
اینکه گامهای ایران برای برگرداندن اروپا به تعهداتش در توافق هستهای تا کنون موثر و کارآمد نبوده است، چندین پیام و نتیجه راهبردی را پیش رو میگذارد. اگر طرف مقابل مواضعش را تنظیم و ترمیم نمیکند، بایستی مشابه رفتار خودش راهبرد فشار متقابل را در پیش گرفت. چنین تغییری میتواند کیفیت گامهای بعدی را تحت تاثیر قرار دهد. این حتی میتواند شامل کابوس غرب در زمینه بازرسیها و ان.پی.تی باشد. علاوه بر این، ایران میتواند گامهای قبلی خود را با کیفیتی جدید پیگیری کند. آن زمان خواهد بود که غرب نیز فشار جدیتری را در زمینه هستهای احساس خواهد کرد. و این میتواند دستاوردهای راهبردی خود را داشته باشد.
از سویی دیگرویلیام اورمان بیمن استاد دانشگاه مینهسوتای آمریکا معتقد است برجام وابسته به ان.پی.تی است و غنیسازی در فردو با غنای پایین مطابق ان.پی.تی است.
وی گفت: تنها توافقی که واقعاً مهم است پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای است که متعلق به دهه ۱۹۷۰ میلادی است. برجام در واقع توافق اعتمادسازی بود (نه یک معاهده) برای اطمینان از اینکه ایران شرایط ان.پی.تی را نقض نمیکند. طبق ان. پی.تی ایران حق دارد غنی سازی اورانیوم را برای اهداف صلح آمیز درست مانند ۱۹ کشور دیگر فاقد تسلیحات اتمی، انجام دهد.
وی افزود: شروع مجدد فعالیت سانتریفیوژها در فردو برای غنیسازی اورانیوم با غنای پایین طبق ان.پی.تی کاملاً قانونی است. این اقدام ایران آن بخش از برجام را که میگوید ایران غنیسازی را تحت این توافق افزایش نخواهد داد، نقض میکند. ایران میخواهد این پیام را به ایالات متحده آمریکا و اروپا ارسال کند که برجام با خروج ایالات متحده آمریکا از آن نقض شده بنابراین ایران معتقد است مطابق برجام، هنگامی که یک طرف نتواند به تعهدات خود عمل کند، طرف دیگر برجام تعهدی برای اجرای آن ندارد. با این وجود، ایران باید پایبندی خود به ان.پی.تی را حفظ کند، درست همانطور که الان به آن متعهد است.
وی در پاسخ به این سوال که فکر میکنید گام چهارم ایران برای کاهش تعهدات خود تحت برجام خط قرمز اتحادیه اروپا باشد؟ اگر نه، خط قرمز آنها چیست؟ بیان داشت: باز هم میگویم، برجام وابسته به ان.پی.تی است. اروپاییها و ایالات متحده میدانند که این مرحله صرفاً سیگنالی برای اروپاییها و ایالات متحده آمریکاست. ایران از دیدگاه اروپاییها با خط قرمز فاصله زیادی دارد هرچند تضمین میکنم که دولت ترامپ سعی خواهد کرد سایر امضا کنندگان برجام را متقاعد کند که ایران خطرناکتر شده است.
وی در خصوص اظهارات رافائل گروسی رئیس آژانس بین المللی اتمی که پس از انتخاب شدن هنگامی که در مورد ایران از وی سوال شد به خبرنگاران گفت: من کار خود را انجام خواهم داد و فکر میکنم کار من اجرای دستورالعمل به روشی مستقل، عادلانه و بی طرف است، تصریح کرد: به طور کلی تصور می شود گروسی فردی منصف و بیطرف است؛ برخلاف آمانو که تمام مدت تحت فشار ایالات متحده بود تا گزارشهای منفی در مورد ایران صادر کند. متاسفم که آقای آمانو درگذشت، اما او به عنوان رئیس آژانس انرژی هستهای فردی بیطرف نبود.
تاکنون، حتی تحت ریاست آمانو، آژانس بین المللی انرژی اتمی تأیید کرده است که ایران مطابق با ان.پی.تی عمل کرده است. آژانس بین المللی انرژی هستهای مسئول قضاوت سیاسی یا کنترل برجام نیست؛ گرچه سازمان ملل آن توافق را به رسمیت شناخته است. گروسی تحت فشارهای شدید ایالات متحده قرار خواهد گرفت تا اعلام کند ایران چیزی را نقض کرده است. امیدوارم که او بتواند مقاومت کند و آژانس بینالمللی انرژی اتمی را بر وظیفه اصلی خود یعنی اطمینان از پایبندی به ان.پی.تی متمرکز نگه دارد.