اكرم شعباني:
روابط ايران و تركيه با روي كار آمدن حزب اسلام گراي اين كشور رو به بهبود گذاشت، ايران و تركيه دو كشور همسايهاي كه تا پيش از روي كار آمدن اين حزب در منطقه تنها در فضاي رقابتي با يكديگر در تعامل بودند، نقطه آغاز همكاريها و افزايش تعاملات اقتصادي را در شروع به كار اين حزب ديدند؛ روابطي كه اگرچه در منطقه از ديدگاه امنيتي و فعاليتهاي اقتصادي براي ديگر كشورها هم منفعتهايي خاص را در بر داشت اما براي كشورهاي ديگري خارج از منطقه كه منافع خود را در منطقه جستجو ميكردند با دلهره و اضطراب همراه شد.
آنها با ارزيابي روابط مثبت بين ايران و تركيه منافع خود را در خطر ديدند و سعي كردند با ايجاد مانع در روابط دو كشور همسايه منافع پيشين خود را دنبال كنند؛ از اين رو همكاري ايران و تركيه در برخي از كشورهاي منطقه در عين اينكه افزايش سطح روابط در منطقه را به دنبال داشت باعث نگراني قدرتهاي فرامنطقهاي شد؛ در حالی که ایران اتهامات اخیر آمریکا در خصوص تامین سلاح برای نیروهای تندرو در عراق را رد میکند، موسسه صلح ایالات متحده گزارشی تحلیلی در مورد استراتژی ایران و ترکیه در عراق منتشر کرده است.
در این گزارش با اشاره به نگرانیهای آمریکا در خصوص افزایش همکاریهای تهران و آنکارا این نکته خاطرنشان شده است که ایران و ترکیه در شماری از مسائل خاورمیانه از جمله عراق دچار اختلاف نظر هستند و به همین دلیل کاخ سفید نباید نگران پیشرفت ظاهری روابط این دو کشور باشد.
در این گزارش آمده است: قرار است آمریکا تا پایان دسامبر 2011 نیروهای خود را از عراق خارج کند. برخی تحلیلگران بر این باورند که این روند در را برای کشورهای همسایه به منظور نفوذ در عراق باز میکند. این در حالی است که ایران و ترکیه به سرعت در حال تبدیل شدن به موثرترین نیروهای خارجی تاثیرگذار در عراق در زمان خروج نیروهای آمریکایی هستند.
شان کین در گزارشی تحت عنوان رقابت ترکیه و ایران در عراق که توسط موسسه صلح ایالات متحده USIP منتشر شده، نوشته است: از قرن شانزدهم تا زمان سرنگونی حکومت عثمانی پس از جنگ جهانی اول، تاریخ عراق به طور ملموسی تحت تاثیر تنشها بین ترکهای عثمانی و ایرانیهای صفوی قرار داشته است. خروج نیروهای آمریکایی از عراق میتوانند روند رقابت ترکیه و ایران را احیا کند.
این دیدگاهی است که مقامات کرد عراقی نیز با آن اشتراک نظر دارند و هوشیار زیباری وزیر امور خارجه عراق به آن اشاره کرده است. وی در سال گذشته در جریان یک سخنرانی مهم تاکید کرد که ترکیه و ایران بزرگترین رقبا و نقش آفرینان در عراق به شمار میروند. در مقابل مقامات ایرانی نیز به طور تاریخی با دیدگاه رقابت ترکیه با ایران در عراق موافق هستند.
معاون وزیر بازرگانی ایران زمانی که خبر افتتاح نخستین مرکز تجاری ایران در سلیمانیه عراق منتشر شد با اشاره به رقابت ترکیه با ایران از اینکه ترکها پیش از ایران 12 مرکز مشابه در عراق افتتاح کرده بودند، گله کرد. از سوی دیگر ایران سفر اخیر رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه به عراق را با دقت زیر نظر داشت.
وی در ماه آوریل سال جاری همراه با هیاتی عالیرتبه به عراق سفر کرد و در همان زمان نوزاد هادی، استاندار اربیل مدعی شد که این سفر اردوغان چندان برای جمهوری اسلامی خوشایند نبوده است؛ وی در ادامه اظهار داشت: ایران و ترکیه در کردستان عراق رقابت میکنند.
در همین حال جوست هیترمن، معاون برنامهریزی گروه بحران بین المللی در خاورمیانه و شمال آفریقا به خبرگزاری رویترز گفت: افتتاح کنسولگری ترکیه در بصره در اکتبر 2009 در واقع به این معنی بود که نفوذ ایران در عراق از طریق سرمایه گذاری و تجارت محدود شود. کین در گزارش خود مدعی شده است که ترکیه باید از دسترسی موفق خود با توجه به سفر اردوغان به عراق و روابط اقتصادی با کردستان برای تقویت روابط با احزاب شیعه عراق استفاده کند.
رویکرد استراتژیک مشابه به احزاب شیعه بر مبنای تعاملات اقتصادی و منافع مشترک آنکارا و بغداد در عراق با ثبات و قدرتمند می تواند منافع مشابه دوجانبه ای به همراه داشته باشد. به گفته کین، زمانی که ترکیه از فهرست عراقیهای سکولار در انتخابات عراق حمایت میکرد، جمهوری اسلامی از ائتلاف شیعیان به منظور جلوگیری از به قدرت رسیدن سنیها پشتیبانی میکرد. بنابراین ترکیه و ایران با اهداف متفاوتی دست کم در مورد انتخابات عراق عمل کردهاند. این در حالی است که آمریکا در مورد نفوذ ایران در عراق نگران است.
در 15 ژوئن تعدادی از سربازان آمریکایی در عراق کشته شدند و کاخ سفید ادعای احتمال دست داشتن جمهوری اسلامی در این درگیریها را مطرح کرده است. حتی جفری باچانان، سخنگوی اترش آمریکا در عراق مدعی شد بزرگترین تهدید پیش روی نیروهای آمریکایی در عراق از گروههای شیعه تحت حمایت ایران ناشی میشود. از سویی دیگر با نزدیک شدن به ضرب الاجل خروج نیروهای آمریکایی از عراق، مقامات تهران، بغداد را به منظور خودداری از تمدید زمان خروج نیروهای آمریکایی تحت فشار قرار داده اند.
کین در این گزارش مدعی شده است که جمهوری اسلامی از طریق صدریها و رهبر آنها مقتدی صدر دولت عراق را تحت فشار قرار داده است تا در جهت افزایش زمان حضور نیروهای آمریکایی در عراق حرکت نکند. کین در پایان گزارش خود اینگونه نتیجه گیری کرده است که تلفیقی از اسلام، دمکراسی و قدرت نرم در الگوی ترکیه بیش از الگوی ایران برای منطقه جذاب است. بنابراین ایالات متحده باید به عنوان بخشی از استراتژی عراق در منطقه پس از 2011؛ بیش از پیش از نفوذ اقتصادی، تجاری و روابط انرژی ترکیه در عراق حمایت کند.
سياست روز درباره سردي روابط بين ايران و تركيه به دليل رقابتهاي موجود با تعدادي از تحليلگران مسائل سياسي و بينالمللي گفتوگو كرده است كه در پي ميآيد.
ماجراي سوريه يك جريان مقطعي است
دكتر محمد صادق كوشكي استاد دانشگاه و تحليلِگر مسائل سياسي و بينالمللي در ارزيابي خود از تحليل موسسه آمريكايي در ايجاد رقابت و سردي روابط بين ايران و تركيه گفت: بحث رقابت بين ايران و تركيه در منطقه نه فقط عراق كه در افغانستان و آسياي ميانه و قفقاز و خاورميانه عربي به دولت فعلي و حزب توسعه و عدالت برنميگردد.
وي افزود: تركيه در منطقه قدرتمند است خود را ميراث دار امپراتوري عثماني ميداند و در عين حال نفوذ سنتي در كشورهاي عربي دارد و همچنين خود را پيشگام اقوام ترك زبان ميداند.
اين استاد دانشگاه با اشاره به اينكه اين پيشگامي باعث ميشود كه تركيه نگاهي به آسياي ميانه و قفقاز هم داشته باشد و آن را به افغانستان هم تسري بدهد، تاكيد كرد: هر قدر به قدرت سياسي و اقتصادي تركيه افزوده شود نفوذ اين كشور هم گسترش پيدا ميكند، ايران هم به واسطه انقلاب اسلامي و نفوذ سنتي خوبي كه در ميان كشورهاي منطقه و آسياي ميانه و قفقاز و افغانستان و عراق و همينطور خاورميانه عربي دارد اين نفوذ را تاكنون كسب كرده است.
وي با اشاره به اينكه از اين ديدگاه طبيعي است كه دو كشور رقابت داشته باشند تصريح كرد: اين رقابتها محدود كننده نيست و تركيه با وجود همه فعاليتهايي كه دارد جاي ايران را تنگ نميكند و همينطور حضور تركيه در عراق مخل حضور ايران نيست و فرصتهاي سياسي را هم از ايران سلب نميكند.
اين تحليلگر مسائل سياسي و بينالمللي ادامه داد: در عرصه اقتصادي وضع متفاوت است در اين عرصه شركتهاي ترك ميخواهند بازارهاي منطقه را از آن خود كنند چرا كه عرصه اقتصادي محدود است و اگر شركتهاي ايراني تلاش نكنند شركتهاي ترك با تلاش و حمايتهاي دولتي و ثبات و استانداردهاي اقتصادي حاكم قدرت مانور بيشتري نسبت به شركتهاي ايراني خواهند داشت.
وي توضيح داد: حتي اين موضوعات اقتصادي هم موجب بروز اختلافات عميق و جدي نخواهد بود چرا كه هيچكدام از دو كشور بدون كمك ديگري، نفوذ كامل در منطقه ندارد و فقدان منابع انرژي در تركيه موجب ميشود كه به ايران نيازمند باشد و لذا نميتواند بدون همكاري با جمهوري اسلامي مسير موفقيت آميز خود را ادامه بدهد.
كوشكي درباره تقابل ايران و تركيه در موضوعات سياسي همچون سوريه و سردي روابط دو كشور به خاطر تداخل در اينگونه مسائل خاطرنشان كرد: ماجراي سوريه يك ماجراي مقطعي است يعني استراتژي كلي تركيه تضعيف سوريه نبوده است و اين يك اشتباه محاسباتي است كه با احتساب سرنگوني بشار اسد تركيه به آن دچار شده است.
وي در پايان افزود: با اين پيش فرض تركيه قصد داشت خود را براي دولت بعدي سوريه آماده كند اما بدون ترديد آنها به اشتباه خود پي خواهند برد و در نهايت مجبور خواهند بود كه از دولت بشار اسد كه شانس زيادي براي ابقا دارد به نوعي عذرخواهي كنند.
تركيه عقب نشيني كرده است
دكتر سعدالله زارعي تحليلگر مسائل سياسي و بينالملللي در ارزيابي خود از تحليل موسسه صلح ايالات متحده آمريكا درباره سردي روابط ايران و تركيه به دليل رقابت ايجاد شده بين آنها در منطقه گفت: در اينكه ايران و تركيه در مناسبات منطقهاي داراي نقاط تماس مشترك هستند ترديدي وجود ندارد و اين در ارتباط با همسايگان مشترك همچون عراق، آذربايجان و ارمنستان است.
وي افزود: اين خطوط مشترك بين ايران و تركيه وجود دارد در عين حال هر كشوري براي منافع ملي خود سياستهايي را در پيش ميگيرد كه ممكن است گاهي اين روابط در مناسبات ايران و تركيه اثر منفي داشته باشد.
زارعي تصريح كرد: اگر دو كشور بر پايه يك استراتژي كلان منطقهاي همكاري استراتژيك داشته باشند – توافقنامه استراتژيك امضا كنند – در نقاط تماس سطح اصطكاك آنها كاهش مييابد كه اين موضوع با مديريت صحيح دو كشور امكانپذير است.
وي درباره كنش متقابل ايران و تركيه در موضوعات سياسي همچون سوريه و گرايش آن به سردي روابط بين دو كشور توضيح داد: دو كشور ميتوانند نقاط تماس متضادي داشته باشند از جمله در مساله سوريه كه اگر سطح روابط استراتژيك باشد اختلافاتي از اين دست هم در مناسبات طرفين حل و فصل ميشود.
تحليلگر مسائل سياسي و بينالمللي در پايان تاكيد كرد: اين روزها تغييراتي در مواضع اخير تركيه نسبت به سوريه ديده ميشود كه اين موضوع به روابط تركيه با ايران برميگردد و جمهوري اسلامي از سطح روابط خود بين دو كشور براي اصلاح روابط بين آنها استفاده كرده است.
ايران و تركيه در موضوع سوريه رقابت ندارند
حسن بهشتي پور تحليلگر مسائل سياسي و بينالمللي در ارزيابي خود از تحليل موسسه صلح ايالات متحده آمريكا درباره ايجاد اختلاف به دليل رقابت بين ايران و تركيه در منطقه گفت: اين تحليل از سه جنبه داراي اشكال است جنبه اول اينكه اساسا همه كشورها در عين حال كه با هم در رقابت هستند همكاري هم دارند و همكاري صرف يا رقابت صرف مگر در شرايط جنگ و دشمني وجود ندارد.
وي افزود: جنبه دوم اينكه كشورها بر اساس منافع ملي خود عمل ميكنند كه اين منافع ملي ممكن است در تعارض با منافع ملي كشور ديگري و يا منطبق بر منافع ملي كشوري ديگر باشد.
تحليلگر مسائل سياسي و بينالمللي درباره جنبه سوم توضيح داد: سوم اينكه ايالات متحده در اينكه ايران و تركيه با هم همكاري ميكنند چه زياني ميبيند؟ اين روابط چه زياني براي منافع آمريكا دارد؟ ديد آنها به صورت منفي موضوع را تحليل ميكند اين فرمول از نظر مبنايي مشكل دارد چرا كه دو كشور ميتوانند رقابت كنند بدون اينكه ضربه به منافع ملي كشور ديگري باشد و برعكس آن هم وجود دارد.
وي تاكيد كرد: اين فرمول بازي با كلمات است و مبتني بر واقعيتهاي موجود در دنياي امروز نيست چرا كه روابط ايران و تركيه به هر حال يك واقعيت است.
بهشتي پور درباره رقابت ايران و تركيه در مساله سوريه و سردي در روابط به دليل تقابل در اين موضوع تصريح كرد: ايران و تركيه در قضيه سوريه رقابت ندارند و با هم چالش پيدا كردهاند اين با رقابت متفاوت است، تركيه به هر دليلي استنباط ميكند اسد سقوط خواهد كرد و با مخالفان او همكاري ميكند اما اگر اسد ابقا شود مناسبات آنها به روابط تخاصمي دهه هشتاد بازميگردد.
وي ادامه داد: از آنجايي كه ايران آشكارا از سوريه دفاع ميكند و اين تحركات را توطئه آمريكا و اسرائيل ميداند و سياست رو در روي هم است و با هم چالش دارند اين را رقابت نميتوان دانست رقابت زماني ايجاد ميشود كه دو كشور براي يك منظور خاص و براي رسيدن به يك هدف خاص با منافع و راهكارهاي متفاوت وارد يك عرصه شوند.
بهشتي پور خاطرنشان كرد: اين نوع از رقابت است كه مشكل ايجاد ميكند اما تاثيرگذاري آن به اندازهاي نيست كه همه روابط را تحت تاثير قرار بدهد چالش وجود دارد چرا كه تركيه سياست خود را عوض كرده است و ايران سياست قبلي خود را در قبال سوريه ادامه ميدهد.
تحليلگر مسائل سياسي و بينالمللي در پايان اضافه كرد: ايران و تركيه در آسياي ميانه و قفقاز رقابت دارند در اين حيطه هر دو كشور يك هدف را دنبال ميكنند با راهكارهاي متفاوت و ايجاد اختلاف در اين عرصه هم بستگي دارد در به كارگيري ساز و كارهاي مناسب اما تاكنون با وجود اين رقابت روابط به خوبي ادامه پيدا كرده است.