سیر انتخابات طرح شهردارمدرسه ازسال ۱۳۷۳تا کنون چگونه بوده است ؟
چرامدرسه مهمترین مکان برای اجرای طرح شهرداراست ؟
اجرای تفکر"رویکرداجتماعی "درفعالیت های شهرداری چه تاثیری درطرح شهردارمدرسه خواهدداشت ؟
سیرتاریخی مشارکت درایران چگونه بوده است ؟
چالش ها وتنگناهای آموزش وپرورش کدامند؟
ضرورت ، اهداف وشیوه انتخاب شهردارمدرسه چگونه است ؟
متغیرهای موثر برمیزان کارایی طرح شهردارمدرسه کدامند ؟
سیزدهمین دور انتخابات باشكوه شهرداران مدارس ۱۱ آبان ماه امسال درمدارس شهرتهران برگزارمی گردد و برگ ديگري از صفحات يك پروژه تمام عيار در قلمرو شهرهاي آموزش دهنده در شهر ما ورق می خورد. به بهانه اجراي دوباره ، طرحی که بعلت جامعیت در محتوای وتناسب آن با مخاطبین طرح ۲۰ لقب گرفته است . تحلیلیخواهیم داشت بر تاریخچه ، ضرورتها، اهداف، روند اجرا وعوامل موثر برکارایی طرح و... تا شاهد تحول و بهبود مستمر آن در دوره‌هاي بعدي انتخابات باشيم.
پاسخ به سؤالات فوق بخشي از هدفهاي مورد انتظار گزارش است ؛ كه در آن ضمن مرور كوتاه به اهداف ، ضرورت و روند اجراي طرح ، به مشارکت اجتماعی و سیر تاریخی آ ن در کشور پرداخته می شود . درادامه به چالش های موجود در آموزش وپرورش وجایگاه مدرسه بعنوان بسترمناسب برای اجرای طرح های مشارکتی اشاره خواهد شدودر پايان به متغيرهاي موثر در میزان کارایی طرح اشاره خواهد شد. شايان ذكر است با توجه به اينكه اينجانب از بدو شكل‌گيري طرح تاكنون به انحای مختلف فراز و نشيب‌هاي آن را در ابعاد مختلف لمس نموده‌ام ، لذا نگرش موجود در گزارش مي‌تواند ناخواسته متأثر از نگاه عيني و اجرايي نسبت به موضوع باشد ، که این امر به کاربردی بودن نتایج ویافته ها کمک می نماید .
اميدوارم نگارش اين مقاله، دریچه ای باشد ؛ براي مطالعات و پژوهش‌هاي جامع توسط صاحب نظران علوم اجتماعي تا شاهد توسعه، تقويت و تعميق اينگونه طرحها در تمامي عرصه‌هاي اجتماعي و فرهنگي باشيم ، كه براي بالندگي پايدار ميهن اسلامي راهي جز تقويت و ترويج مشاركت جمعي و مردمي به اشكال بنيادي و سازمان يافته، نيست.
شهردارمدرسه‌ازآغاز تاكنون
طرح شهردار مدارس در سال تحصيلي ۷۳-۱۳۷۲ بطور آزمايشي در ۲۰ مدرسه راهنمايي شهر تهران به اجرا درآمد كه بدنبال نتايج مثبت آن در سالهاي بعد منجر به تعميم طرح در سطح ۴۰ مدرسه در سال ۷۴-۷۳ شد. طرح شهردار مدرسه بعد از مرحله اول در سال ۷۴ هر ساله با شدت و ضعف در ابعاد كمي و كيفي بطور متوسط در ۲۰۰ الي ۳۰۰ مدرسه راهنمايي شهر تهران با مساعدت و همكاري اداره كل آموزش و پرورش شهر تهران اجرا شد. عوامل اساسي افت و خيز در روند کمی وکیفی اجراي طرح عموماً ناشي از:
الف) منابع ومحدودیت های مالی ومسایل مرتبط با تامین اعتبار وپشتیبانی ازبرنامه های دانش آموزی شهرداران مدارس .
ب) عدم تثبيت جايگاه طرح در تشكيلات برخي از مناطق آموزش و پرورش و شهرداري به لحاظ منابع انسانی وساختاری .
ج) همسو نبودن رويه‌هاي اجرايي در شهرداري و آموزش و پرورش بدليل ابهام ساختارهاي ارتباطي بعلت عدم تثبیت جایگاه ساختاری وسازمانی وبه تبعه آن عدم وجود وحدت رویه در اجرای طرح منطبق با محتوای طرح برابر سیاست هاوتقویم اجرایی واتكاء مدیران به سلیقه های فردی د) پيدايش مسائل مبتلا به مديريت شهري تهران در نيمه دوم دهه ۷۰ ناشی ازتغییرات مدیریتی ،بوده است.
اين طرح در سال ۷۹ با قوت بيشتر در ۳۰۰ مدرسه ، در سال ۱۳۸۰بعلت مشكلات مالي و اعتباري در ۲۰۰ مدرسه و درسال ۱۳۸۴ در۵۰۰مدرسه برگزارگردید . درششم دی ماه ۱۳۸۵و دردوازدهمین دور انتخابات شهرداران مدارس ۱۰۰.۰۰۰نفرازدانش آموزان پای صندوق های رای رفتند . طرح کنونیباتغييروتحولاتيدرمحتواونحوهاجراتوسطستادمركزيطرحشهردارمدرسهبازنگريوتنظيم شدهاستودرحالحاضرباادغامستادباادارهکلآموزشهاي شهروندي ، مقرراست توسطادارهکلآموزشهايشهرونديواداراتتابعه درسطح مناطق شهرتهران اجرا گردد.
مشارکت اجتماعی وضرورت توسعه آن درمدارس
مشارکت شامل شفافیت ، باز بودن فضای جامعه وچندصدایی بودن حوزه عمومی جامعه است ونیازمند فضایی است که افراد بتوانند درتصمیم گیری هایی که درسرنوشت انها موثر است تاثیر گذار باشند (هاچینگ ،۱۹۹۹؛ به نقل از نصیری ۱۳۸۷ : ۱۵)مشارکت شامل دخالت مردم درتمام ابعاد سیاست گذاری ، الویت بندی ، نظارت ، اجرا ، پی گیری وکلیه مراحل خدمات اجتماعی است (شیراسب ؛۱۳۸۲، به نقل از نصیری ۱۳۸۷ : ۱۵) باتوجه به اینکه بخش عمده ای از جامعه ی ما را نوجوانان وجوانان تشکیل می دهند وبیشتر وقت این قشر بعنوان دانش آموز درمدارس سپری می شود ؛ لذا یکی از مکان های موثر برای آموزش شهروندان مدارس هستند . دیویی فیلسوف بزرگ تربیتی دراهمیت ونقش ویژه مدارس در امر آوزش می گوید : مدرسه یک جامعه کوچک است که دانش آموزان آن دریک محیط فعال به یادگیری وهمکاری دریادگیری می پردازند . همچنین (کابو وکینی ،۲۰۰۰) اظهار می نمایند کلاس درس شبیه آزمایشگاهی است که درآن عقاید شهروندی ورفتارهای یک شهروند توسط دانش آموزان ومعلمان بررسی می شود . چالرزمریام از دانشمندان معروف علوم سیاسی قرن بیستم دریکی از نوشته هایش که در دهه ۱۹۳۰ به رشته تحریر درآمده است می نویسد مدارس مهم ترین محل برای تربیت شهروندی هستند .
در بحث مشارکت ایدئولوژی سیاسی ونگرش دولت عامل بسیار تعیین کننده در شکل وماهیت مشارکت وموفقیت جلب مشارکت وبدست آوردن مشارکت واقعی بشمار می رود . البته تنها مشارکتی پایدار وسازنده است که با قدرت تصمیم سازی وتصمیم گیری همراه باشد ومشارکت واقعی مستلزم درگیر شدن اجتماع محلی در تمام مراحل برنامه ریزی واجرا وتثبیت و پایش است . چناچه (پاشیون ۲۰۰۱)تاکید می کند راهبردهای بهبود کیفیت زندگی در شهرهای کشور های در حال توسعه باید بدنبال بازسازی روابط محرومان وحکومت از راه افزایش دمکراسی ، مشارکت وگفتگوی واقعی وتصمیم گیری غیر متمرکز باشد .
بنابرعقیده بسیاری از صاحبنظران مسایل اجتماعی درقرن حاضر ، بدون مشارکت سه رکن اصلی هرجامعه ، یعنی دولت ، بخش خصوصی وجامعه مدنی ، اداره جوامع وکشور ها غیر ممکن است . مشارکت بعنوان عنصر اساسی برای پویایی و حیات فعال اجتماعی جامعه و پشتوانه مردمی ومشروعیت هرحکومتی قلمداد می گردد . مشارکت در فعالیت های اجتماعی ، فی نفسه هدف محسوب می شود . فعالیت اجتماعی در این رویکرد موجب شکوفایی وتبلوراستعدادها ، افزایش توانایی ها وخلاقیت ها ، ایجاد احساس توانایی ، تعلق ونزدیکی ، درک وفهم متقابل ، مقبولیت وقدر شناسی ، ایجاد یگانگی ووحدت ، ازمیان رفتن اختلافات وازبین رفتن بینش های منفی نسبت به دولت می گردد . .(علایی ، ۱۳۸۷ : ۱۵۶)
تاثیر اجرای تفکر" رویکرد اجتماعی "درفعالیت های شهرداری واجرای طرح شهردارمدرسه
درگذشته هدف برنامه ریزان شهری درکشورما غالبا"سالم نگه داشتن محیط کالبدی شهر بوده واصل مشارکت اجتماعی فراموش شده بود . اندیشه وتلاش مدیران شهری برای فائق آمدن برمشکلات ومعضلات کالبدی وفیزیکی شهر تمرکز یافته است تابتوانند آسایش وراحتی شهروندان رافراهم نمایند ولی بااین همه فضای اجتماعی وبزرگترین سرمایه آن ، انسان ، نادیده انگاشته شده است . که این امر همواره مانع شکل گیری جامعه مدنی ورشد وتوسعه مشارکت اجتماعی شده است . (نصیری ، ۱۳۸۷ : ۱۹)باشکل گیری انقلاب اسلامی وافزایش ظرفیت های مشارکت مردمی ، نقش آفرینی مردم در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی وسیاسی و توجه به عنصر انسان در برنامه های های توسعه اجتماعی وفرهنگی ،اقتصادی و... کشور جایگاه نسبی وروبه رشد پیدانموده است . که آثار این نگاه درسیاست گذاری وبرنامه ریزی سازمان های متولی خدمات شهری خصوصا" شهرداری تهران طی سال های اخیر کاملا" هویدا می باشد .بطوریکه با تصدي شهرداري تهران توسط دكتر قاليباف از شهريور ۸۴ وتلاش در جهت نهادینه کردن تفکر تبدیل سازمان شهرداری از یک نهاد خدماتی به یک نهاد اجتماعی وفرهنگی ، مدیریت شهری تهران وارد دوره جدید ی ازفعالیت شده است . بگونه ای که قلمرو فعاليت اين حوزه از شهرداري فراترازمرز فعالیت های عمرانی ، خدماتی ، شهرسازی توسعه پیدا نمود وبدنبال آن تغییرات ساختاری و جهت‌گيري کلیه فعاليت‌ها با رویکرد اجتماعی برنامه ریزی ، طراحی واجراشد. که اقدامات زیر نمونه های کوچکی از فعالیت های چشگیر مدیریت شهری در توجه به این مهم می باشد .
احداث ، توسعه وتجهیز فضاهای فرهنگی اعم از :خانه های محله ،کتابخانه ها ، مراکزمشارکت های مردمی ، خانه های اسباب بازی ،خانه های سلامت ،مراکزآموزشIT، خانه های مشق ،خانه های شهربانو، مراکزتوانمندسازی کوثر ، خانه های قرآن ، احداث مساجد ، مجموعه های بزرگ فرهنگی هنر همچون باغ موزه دفاع مقدس ازجمله این اقدامات در عرصه فعالیت فرهنگی بوده است .
همچنین احداث ، توسعه و تجهیز فرهنگسراها و خانه های فرهنگ ، نگارخانه ها ، پردیس های سینمایی ، خانه هنرمندان ، موزه ها ، خانه کاریکاتور ، مراکز هنری و... اجرای برنامه های فرهنگی و هنری همانند : آموزش ، کارگاه ها، تولید محصولات هنری ، همایش ها ، جشن و جشنواره ها ، ایستگاه های فرهنگی ،یادواره ها ، نمایشگاه ها ، گردشگری ،اوقات فراغت ، برنامه های مشارکتی ، سمینارها، سامانه های نشاط ، مسابقات فرهنگی وهنری وتوسعه فضاها ومراکز ورزشی . اصلاح نظام اداری وساختاری با انجام اقداماتی همچون : ایجاد سازمان فرهنگی وهنری با سیاست تمرکز دادن فعالیت های هنری ، اصلاح وتوسعه کیفی جایگاه تشکیلاتی حوزه معاونت اجتماعی و فرهنگی درساختار شهرداری تهران ، اجرای سیاست ناحیه محوری و تعمیم آن به کل نواحی شهرتهران ، درقالب اجرایی نمودن تفکر تبدیل سازمان شهرداری ازیک نهاد خدماتی به نهادی اجتماعی وفرهنگی ،واگذاری امورفرهنگی به مردم در قالب اجرای طرح مدیریت محله درکل محلات شهرتهران درراستای سیاست های برون سپاری وکوچک سازی مدیریت شهری ،حمایت ازکانون های فرهنگی وهنری و تشکل های غیر دولتی درقالب واگذاری فضا،فراهم نمودن فرصت مشارکت در برنامه های شهری ،بسترسازی برای تاسیس کانون های هدف با رویکرد محله محوری و...نمونه ای از اقدامات حاکی از توجه مدیریت شهری به موضوع انسان بعنوان موضوع توسعه پایدار شهری می باشد .
اجرای دوباره طرح شهردارمدرسه با بازنگری مجدد وتوسعه فراگیر در مقیاس کلیه نواحی شهر تهران بعنوان یک طرح با مبانی ومفاهیم مشارکتی نیز متاثر از نگاه فوق محسوب می گردد .
سير تاريخي مشاركت اجتماعي درايران
مشارکت اجتماعی به مفهوم مدرن (آگاهانه ،انتخابی ،داوطلبانه ،پایدار )در ایران سابقه کوتاهی دارد (پیران ) مشارکت درایران درگذشته براساس عرف ، عادت ، سنت ومذهب وبه شکلی خودجوش وداوطلبانه شکل گرفته است . که درآن نهاد حاکمیت هیچ نقشی در هدایت وسازماندهی آ ن نداشته است . درعین حال الگوهای مشارکتی سنتی نیز نقشی در اداره امور شهر ها نداشته اند تشکیل انجمن های ایالتی وولایتی در سال ۱۲۸۶اولین گام برای تثبیت نقش مردم در اداره امور شهر هابود.
كم رنگي مشاركت اجتماعي ريشه در تضاد بين نظام استبدادي فردمدار با جامعه دارد، در اين گونه نظام‌ها جلوگيري از مشاركت اجتماعي به منزله مكانيسم تداوم حاكميت تلقي مي‌شود. گرچه استبداد و كاربرد زور در طول تاريخ در تمامي حكومتها به انحاي مختلف ديده مي‌شود ولي اين امر در فلسفه سياسي تطبيقي بيشتر به مشرق زمين نسبت داده مي‌شود. بطوريكه در آثار، رساله‌ها و انديشه‌هاي نويسندگان ايراني چون: سياست‌نامه، قابوس نامه، تاريخ بيهقي و صدها رساله ديگر و همچنين در آثار متعدد صاحبنظران علوم اجتماعي چون: هرودت، بيكن، ماكس و بر همه و همه به صور مختلف اعمال سلطه و زور به عنوان ابزار تداوم حاكميت نظام تئوريزه شده است. در نظام‌هاي استبدادي و خودمدار تشكلهاي اجتماعي يا بوجود نمي‌آيد و يا در صورت بروز تحريف مي‌شود كه اين جريان موجب تضعيف جامعه مدني، حاكميت قانون و تشكيل نهادهاي مشاركتي در عرصه‌هاي رسمي مي‌گردد. در اينگونه حكومتها هويت فردي از نگاه وابستگي به حيطه‌هاي غيررسمي چون ايل، عشيره، انجمن خانوادگي، پيوندهاي خوني و فاميلي و خاستگاه جغرافيايي تعريف و معنا پيدا مي‌كند نه تعلق و وابستگي به محله و شهر، كه اين امر منجر به از بين رفتن احساس تعلق خاطر افراد و شهروندان و بي‌توجهي به حقوق ديگران و عرصه‌هاي عمومي شهر مي‌گردد. ظهور انقلاب اسلامي در سال ۵۷ را مي‌توان نقطه عطفي در زدودن تفكرات زورمدارانه در عرصه سياسي و مشاركت كشور قلمداد مي‌گردد كه نمود بارز آن براندازي نظام شاهنشاهي، ۸ سال دفاع مقدس، حضور فعال و پايبندي به نظام در عرصه‌هاي سياسي همه و همه مظاهري از تئوريزه شدن شاخص‌هاي مشاركت در عرصه‌هاي رسمي قلمداد مي‌گردند كه استمرار و تبديل مشاركت از وضعيت فعلي به مشاركت معنی دار، مستلزم آموزش ، اعتماد سازی واجرای طرح ها وفعالیت های بنيادي در امر مشاركت اجتماعي درنظام های سازمان یافته وگروه های سنی باقابلیت نسبی بیشتر برای تغییررفتارهدفمند مي‌باشد. چرا كه اقتدار وبالندگی نظام وتضمين فردای ميهن اسلامي مستلزم رشد، توسعه ، و تقويت نهادهاي مدني و نهادینه کردن مشاركت اجتماعي است؛ که تمرین جامعه پذیری و ایجاد ظرفیت‌ها و بستر های لازم برای نقش‌آفرینی آن هابرای توسعه" مدرسه –شهر "فرصتی کم نظیر برای نیل به این مقصوداست .
چالش‌ها و تنگناهاي‌آموزش و پرورش شهر تهران
در هر عصر و زمان هنگامي كه بسياري از مردم نمي‌توانند پاسخهاي مناسبي براي مشكلات متعدد و متنوع خود بيابند آموزش و پرورش و عملكرد آن را مورد سوال قرار مي‌دهند و پرسشهايي از اين قبيل را مطرح مي‌كنند:
آيا آموزش و پرورش آينده و سعادت ما را تامين مي‌كند؟
آيا آموزش و پرورش قادر است منابع اقتصادي و مالي كافي و ضروري موردنياز خود را تامين كند؟ نتيجه اين همه تلاش و زحمت و سالها درس خواندن چيست؟
حقيقت اين است در بسياري موارد افراد نمي‌توانند پاسخهاي مناسب براي پرسشهاي خود بيابند و اين نتيجه‌گيري منفي سبب پيدايش و رشد فكري خطرناك و هشدار دهنده‌اي در اذهان جامعه مي‌شود كه آموزش و پرورش كليد سعادت و پيشرفت و رفاه جامعه نيست! و... و بايد در جاي ديگر به جستجوي آن پرداخت كه در اين حالت نشانه‌هاي از هم گسيختگي آموزش و پرورش نمودار مي‌گردد... چه بايد كرد؟ بدون شك يكي از شيوه‌ها متحول كردن جريانهاي سنتي در آموزش و پرورش و استمرار اصلاحات در مديريت آموزشي و غيررسمي نمودن آموزش مدرسه‌اي و بسط فراگيري در طول عمر به عنوان شعار امروز تعليم و تربيت فرامدرن است. اين تفكر در طول چند دهه گذشته بسيار بارور شده و به شكل بنيادي كرانه‌هاي قلمرو آموزش و پرورش جهان را تغيير داده است. با توجه به جايگاه فوق آموزش و پرورش كلان شهر تهران نيز به دلايل عديده در حال حاضر با محدوديتها و چالش‌هاي متعدد زير را در تعيين الويت گزينه‌هاي تصميم‌گيري و استقرار اصلاحات پيش رو دارد كه همه اينها بصورت پيدا و پنهان نمونه‌هاي بارز از هم گسيختگي بشمار مي‌روند كه در صورت عدم پيشگيري بموقع و اصلاحات لازم مي‌بايد منتظر بحران در نظام آموزشي بعنوان يكي از اركان رشد و توسعه پايدار بود.
كلان شهر تهران بعنوان يك شهر كاملاً سياسي دارای مسائل كلان می باشد. رشد روزافزون جمعيت، فقر و اختلافات طبقاتي، توسعه نيافتگي، تبعيض و نابرابري اجتماعي، آسيبهاي رو به رشد اجتماعي و... موجب مسائلي از قبيل كم توجهي به مؤلفه‌هاي فرهنگي بدليل سوءگيري براي جبران عقب ماندگي، حاشيه نشيني در جنوب و تحرك آن در شمال، بيكاري، طلاق، بزهكاري، رواج فساد، عدم اميد به آينده در جوانان، بحران هويت و... شده است. نظام آموزشي ديوان سالار موجود بدليل كم توجهي به چالش‌هاي اساسي پيش رو اعم از اشتغال، ناكار آمدي، مهارتهاي شهروندي، بحران هويت، انفجار جمعيت با توجه تغيير هرم سني دانش‌آموزان، شرايط نابهنجار فارغ التحصيلان در توسعه هنجارها و جامعه پذيري و... با تحولات سياسي، اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي فاصله گرفته است. اين در حالي است كه از آموزش و پرورش هر جامعه‌اي بعنوان پرچمدار تحولات آن جامعه ياد مي‌گردد.
ـ تنگناهاي ناشي از كاستي‌هاي مالي و اعتباري، با توجه به درجه اهميت امور مدارس در آموزش و پرورش و عدم تخصيص بودجه كافي عملاً فعاليتهاي غني سازي اوقات فراغت دانش‌آموزان را بعنوان يك بخش حياتي نظام آموزشي مبتني بر مشاركت تحت شعاع قرار داده است.
ـ تنگناهاي ناشي از مشكلات مدارس اعم از كمبود كلاسهاي درس، مدارس استيجاري و غيراستاندارد، بطوريكه در حال حاضر اعتبار عمراني سالانه آموزش و پرورش استان تهران براي تامين كلاس درس متناسب با تعداد دانش‌آموزان حدود ۶ درصد اعتبار مورد نياز مي‌باشد.
ـ تنگناهاي ناشي از نيروي انساني خلاق، متخصص و توانمند و خبره در امر تعليم و تربيت و مديريت آموزشي:
الف) وجود مديريت و كادر اداري سنتي در مدارس.
ب) عدم وجود برنامه و شرح وظايف مربيان بعنوان فعاليتهاي مشاركت جويانه.
ج) عدم درك و باور صحيح از مفهوم مشاركت و مديريت مشاركتي توسط مديران مدارس و كاركنان.
د) عدم وجود سيستم ارتباطي نوين و تكيه بر رويه‌هاي سنتي و صدور بخشنامه در روند اجراي مديريت مشاركتي.
چالش‌هاي فوق گوشه ای از واقعيات موجود در آموزش و پرورش است ، كه آگاهی از آن می تواند مدیران شهری را در تعيين الويت‌های برنامه ریزی وتصمیم گیری درتعامل وهمکاری های بین بخشی با نهاد تعلیم وتربیت کمک نماید .
ضرورت ها، اهداف و شیوه اجرای طرح شهردار مدرسه
طرح شهردارمدرسه بعنوان یک طرح با جنبه های قوی محتوایی مبتنی برمبانی مشارکت اجتماعی وتربیتی ، بااينديدگاهكهجامعهازتعدادينهادهای كاملا "پيوستهبهيكديگرتشكيلشده است ، پایه ریزی و شکل گرفته است. در این طرح ، مدرسهازبقيهنهادهاواركان جامعهمتمايزنیست ، واعتقادبراین است که تمرین عملی جامعه پذیری ازسوی دانش آموزان در جامعه کوچک مدرسه ، می تواند موجب تحول شخصیت دانش آموزان و آمادگی آن ها برای ورود به عرصه جامعه باشد .
با توجه به اينكه هر طرحي بنا به شرايط و مقتضيات زماني محيط پيرامون شكل مي‌گيرد و با اهداف خاصي كه براي آن ترسيم شده است در يك ساختار نسبي اجرا مي‌گردد لذا شناخت علت وجودي، اهداف و شيوه های اجرايي طرح شهردار مدرسه در اين بخش مورد بحث قرار مي‌گيرد.
الف) ضرورت ها وعوامل موثر در تكوين طرح
طرح شهردار مدرسه با تفكر تقويت و توسعه مشاركت جمعي در عرصه نهاد سازمان يافته شكل گرفت. برخی از عواملي كه در تكوين تئوري طرح موثر بوده است بشرح زير مي‌باشد:
- نياز به مشاركت جمعي در عرصه سازندگي كشور بعد از انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي.
- ضعف نظام مشاركت در عرصه سازمانهاي رسمي به دلايل تاريخي ياد شده.
- رشد فزاینده شهرتهران و شکل گیری مسایل عدیده پدیده های شهری وضرورت نقش آفرینی مردم دراداره شهردرقالب پروژه های گوناگون فرهنگی ومشارکتی
- ضرورت وجود يك فضاي سازمان يافته و قابل كنترل با اهرم‌هاي اجتماعي، تربيتي و روانشناختي بعنوان بستر رشد وتكامل مشارکت ، برای آموزش های شهروندی
- ضرورت تمرین جامعه پذيري توسط دانش‌آموزان با ايفاي نقش های واقعی درقالب وظایف و مسئوليت‌هاي تعريف شده در جامعه کوچک مدرسه .
- هدایت و ساماندهي نظام‌مند منابع شهرداری تهران به مدارس در بخش های فرهنگی و بهسازی ، توسعه و تجهیز .
ب) اهداف اساسی طرح شهردارمدرسه
- تقويت روحيه مشاركت جويي داوطلبانه نوجوان در سطوح مختلف.
- شخصيت بخشيدن به نوجوانان و جوانان براي ايجاد تعادل رفتاري و عاطفي.
- شناخت بهتر شهر و مدرسه و محيط پيرامون آن.
- تمرين جامعه‌پذيري بمنظور آمادگي و رويارويي فعال با محيط اجتماعي.
- ايجاد فرصتي براي بروز اقدامات جسورانه در عرصه فعاليتهاي اجرايي بطوريكه خودشان تصميم بگيرند، با انگيزه دروني خودشان عمل نمايند و توانايي‌هاي خود را در ميدان عمل بيازمايند.
- يادگيري عملي مشاركت جمعي از طريق تصميم‌گيري امور مربوطه به مدرسه.
- رشد و تقويت روحيه مسئوليت‌پذيري در جامعه.
- تهیه وتولید محتوایموردنياززندگيشهري درمحيطمدرسه
- نهادینه سازی تفکرحاكميتخردجمعي
- برقراريارتباطميان دانش آموزانبامراكزونهادهايمحلي
- ارايهآموزشهايپايه شهروندي ومهارت های زندگی شهروندی
- زمينه سازيتحققتوسعهمحله اي پایدارشهری
ج) روش اجراء طرح شهردارمدرسه
براساس اين طرح دانش‌آموزان با توجه به ۳ شرط علاقه‌مندي دانش‌آموز، داشتن انگيزه كار گروهي و اخذ رضايت‌نامه والدين ابتدا كانديداتوري خود را جهت تصدي شهرداري مدرسه اعلام مي‌نمايند. پس از اين مرحله در يك فرصت تبليغات انتخاباتي نسبت به معرفي توانايي‌ها و برنامه‌هاي خود اقدام نموده و در پايان كسي كه حائز بالاترين راي در انتخابات شود بعنوان شهردار مدرسه، نفر دوم رئيس شوراي شهر، نفر سوم الي ششم بعنوان اعضاء شوراي شهر و نفرات ششم تا يازدهم بعنوان معاونين شهردار در ۶ حوزه بهداشت و محيط زيست، اجتماعي و فرهنگي، ايمني، ترافيك و ورزشي تعيين مي‌گردند. شهردار مدرسه پس از انتخاب دانش‌آموزان به كمك معاونين و همچنین معاونين به كمك گروههاي كاري داوطلبانه از بين دانش‌آموزان با انجام مطالعه ونیازسنجی، طرحها و برنامه‌ها دانش آموزی را به تصويب شوراي شهر مدرسه رسانده و از طريق مدير و مربي مدرسه با حمايت وپشتیبانی مالی شهرداری منطقه ، نسبت به اجراي طرح اقدام مي‌نمايد.
عوامل موثر برمیزان کارایی طرح شهردارمدرسه
طرح شهردار مدرسه در يك سيستمي مركب از آموزش و پرورش و شهرداري تهران اجرا مي‌گردد .تعامل وهمکاری بین بخشی بین نهاد ی که متولی خدمات شهري و اجتماعي است در مقابل نهاد ی که متولي تعليم و تربيت است . در سطوح كلان اين پيش فرض ظرايف خاصي را در ذهنيت و تفكر سازماني و باورهاي منابع انساني هريك از نهادها بوجود مي‌آورد. لذا اگر ساختار وروش ها متناسب با فرهنگ سازماني حاكم بر دو نهاد نباشد ، اجرای موفق طرح عليرغم پشتيباني كامل و تلاش در سطوح مختلف ، تحت شعاع اين ساختار قرار مي‌گيرد. مديريت پروژه شهردار مدرسه از سوي شهرداري تهران به عنوان متولي طرح اگرچه ممکن است وجاهت آرماني در محتوا از نقطه نظر علمي و محتوايي داشته باشد ليكن از آنجايي كه بذر نهال اين طرح در بستر نهادي ديگر پاشيده مي‌شود و فرض بر اين است كه آن نهاد ، متولي تحقق محتواي طرحها با رويكرد فرهنگی ، آموزشي و تربيتي باشد ؛ لذا عدم تعريف دقيق نقش و وظايف هريك از متغيرهاي موجود در ساختار طراحي شده ، ممکن است مشكلاتي را در روند اجراء بدنبال داشته باشد . به همين منظور در اين بخش به نقش و راهبردهاي متغيرهاي موثر در روند اجرايي طرح شهردار مدرسه اشاره مي‌گردد.
نقش شهرداری تهران
ـ پشتيباني كامل مالي و اعتباري نسبت به اجراء و تعميم طرح برابر تقويم برنامه اجرايي با حذف تشریفات دست وپاگیر اداری ومالی
ـ ارزيابي مستمر از روند اجراء طرح در مناطق.
ـ نظارت و رهبري موثر بر روند اجراي طرح از طريق اداره کل آموزش های شهروندی .
ـ پشتیبانی اعتباری ومالی از طرح با توجه به شاخص‌هايي چون: تعداد مدارس مشمول طرح، بافت کالبدی ساختمان های مدارس مناطق ازحیث قدمت و...، ميزان كارآيي طرح مبتني بر نتايج ارزيابي، ميزان علاقه‌مندي مديران مناطق در جهت اجراء طرح مبتني بر روشهاي كارشناسي شده و ....
ـ برگزاري همايش‌هاي سالانه، فصلي و... مشترك بين مديران دو نهاد آموزش و پرورش و شهرداري برای ایجاد وفاق سازمانی باتبیین علمی وکارشناسی طرح توسط استاتید وصاحبنظران این رشته .
ـ تشکیل شبکه شهرداران مدارس وهدایت قابلیت های دانش آموزی درمسیر ارتقای فرهنگ شهروندی
نقش آموزش و پرورش شهر تهران درمیزان کارایی طرح
ـ توسعه مشاركت دانش‌آموزان و تقويت تشكلهاي صنفي و دانش‌آموزي.
ـ ارتباط عميق با مدرسه در جهت آموزش مهارتهاي شهروندي و آشنا نمودن دانش‌آموزان به حقوق مدني در زندگي شهرنشيني.
ـ تعامل با شخصيت‌ها و گروههاي سياسي و اجتماعي با حفظ استقلال آموزش و پرورش به عنوان پرچمدار تعليم و تربيت و تحولات بمنظور استفاده حداكثر از پتانسيل نهادهاي مختلف در جهت بالندگي آموزش و پرورش در تمامي عرصه‌ها.
ـ حمايت و ارائه تسهيلات براي ايجاد تشكلهاي صنفي و فعال نمودن آنها جهت تعامل جدي با آموزش و پرورش بمنظور ارتقاء سطح كيفي تعليم و تربيت غيررسمي.
ـ نظام‌مند نمودن امر مشاركت و نظرخواهي در زمينه‌هاي مختلف علمي، فرهنگي و آموزشي و تلاش در جهت اشتراك منافع سازمانها و پيدا كردن ميثاق مشترك با هدف رشد و توسعه در ابعاد مختلف.
ـ ايجاد اصلاحات براي رسيدن به وضع مطلوب آموزشي، علمي، تربيتي و... با استفاده از روشهاي مديريت مبتني بر مشاركت و تمركززدايي.
ـ تسهيل ارتباطات بين سازماني (ادارات آموزش و پرورش و مناطق شهرداري) با حذف بروكراسي و ديوان سالاري اداري.
ـ پيدا نمودن راه كار بمنظور تثبيت جايگاه امور مشاركتي مرتبط با ساير سازمانها با طراحي و عملي نمودن ساختار و تشكيلاتي در مناطق آموزش و پرورش كه رهبري و نظارت بر امور پروژه‌هاي مرتبط با امر مشاركت ساير نهادها در اين ساختار و تشكيلات تمركز، توسعه و تقويت گردد.
ـ پذيرش طرح بعنوان يك طرح با مباني تربيتي، اجتماعي و فرهنگي نه يك طرح عمراني ، و تبيين اين جايگاه در مناطق.
ـ حمايت از طرح در راستاي اشتراك منافع بين سازماني و ملي و پيدا نمودن ميثاق مشترك با ساير نهادها و شهرداري با لحاظ نمودن اولويت استقلال آموزش و پرورش.
نقش اداره کل آموزش های شهروندی در میزان کارایی طرح
ـ انجام مطالعات لازم بمنظور مطالعه مستمر از روند اجراء طرح در مناطق و تطبيق آن با نيازهاي واقعي دانش‌آموزان بمنظور پويايي مستمر طرح مطابق با نیازهای دانش آموزان ازجهت سنی واجتماعی و...
ـ ارتقاء ميزان آگاهي مديران و مربيان و عوامل ستاد منطقه‌اي نسبت به كليات و مباني طرح، نقش و وظايف مجريان طرح در رده‌هاي مختلف با تاكيد بر جنبه‌هاي تربيتي و فرهنگي بمنظور جلوگيري از ابتلاء طرح به بيماري مرگبار اداري شدن و زدودن ذهنيت عمراني از طرح با تدارك برنامه‌هاي آموزشي مستمر در طول سال.
ـ برگزاري سمينارها و همايش‌هاي تخصصي با هدف بهره برداری از نقطه نظرات صاحبنظران تعليم و تربيت ومتولیان اجرایی طرح ، بمنظور بهبود مستمر و كيفي محتوا وروش های اجرایی طرح.
ـ برگزاري جلسات مشترك مديران وکارشناسان مجری طرح در شهرداري و آموزش و پرورش با هدف آگاه سازی وایجاد وحدت رویه درروش ها واجرای طرح .
ـ معرفي جنبه‌هاي موفق طرح و ارائه دستاورد تلاشهاي انجام شده توسط شهرداران مدارس در قالب نمایشگاه و...
نقش مناطق آموزش و پرورش و شهرداري در میزان کارایی طرح
ـ تشکیل و تقويت ستاد منطقه‌اي با ايجاد جلسات مكرر و برنامه ريزي شده بمنظور ارتباط موثر با مدارس و اعضاء طرح بمنظور اجراء دقيق برنامه‌ها.
ـ برگزاري جلسات مستمر با مديران و اعضاء طرح با هدف تبيين كليات طرح و برنامه‌هاي اجرايي.
ـ حمايت و پشتيباني موثر و مستمر در قبال طرحها و برنامه‌هاي دانش‌آموزي ارائه شده از سوي شهرداران مدارس.
ـ تلاش در جهت فراهم نمودن فرصت‌هاي لازم براي دانش‌آموزان بمنظور بروز خلاقيت‌ها و تجربه عملي مسئوليت‌هاي واگذار شده در ميدان عمل با اعطاء اختيارات لازم از سوي كادر مديريت مدارس به صورت رسمي و عينيت بخشيدن به تمامي تلاشهاي ستادي در ارتباط با اجراء طرح شهردار مدرسه.
ـ تمهيدات لازم بمنظور معرفي کارشناسان ومربیان تمام وقت و ثابت بدون اشتغال و درگيري به ساير وظايف شغلي بعنوان رابطين طرح و عضو ستاد منطقه‌اي.
ـفراهم نمودن فرصت برای بازدید ، آموزش ، اردو و... برای شهرداران مدارس جهت شناخت عناصر، مراکز وفضاهای فرهنگی ، تاریخی ، اجتماعی ، وتاریخی و...درراستای رشد وتقویت هویت محله در ذهن دانش آموزان
خلاصه و نتيجه‌گيري
طرح شهردار مدرسه با هدف اصلی رشد وتقویت مشاركت جمعي بیش از يك دهه در مدارس راهنمايي شهر تهران در حال اجرا است. كمرنگي مشاركت اجتماعي به دلايل تاريخي، نقش مشاركت جمعي در ايجاد تحولات و بالندگي فردي و گروهي و همچنين چالش‌ها و تنگناهاي پيش روي آموزش و پرورش شهر تهران ، ضرورت تقويت و توسعه طرحهاي بنيادين در امر مشاركت جمعي از جمله طرح شهردار مدرسه را اجتناب‌ناپذير می نماید . ولي از آنجايي كه اجراء طرح فوق مستلزم همكاريهاي بين بخشي دو نهاد (با دو فرهنگ و باورهاي سازماني) است . تحقق اهداف طرح مستلزم ملاحظاتي چون، توجه و نگاه ملي به امرمشارکت اجتماعی ، تعريف و تبیین دقیق نقش و وظايف هريك از نهادها در ارتباط با طرح مي‌باشد.
حركت بطئي به سمت اداري شدن، ايجاد ذهنيت عمراني نسبت به اجراء طرح و عدم پويايي و تحول از جمله بيماري‌هايي است كه در صورت عدم پيشگيري و درمان به‌موقع تماميت طرح را تحت شعاع قرار خواهد داد. لذا ارائه متغيرهاي موثر در میزان کارایی طرح اعم : از شهرداري تهران، اداره آموزش و پرورش ،مناطق شهرداری ، اداره کل آموزش های شهروندی و شهرداری نواحی ، چنانچه در قالب يك سيستم به درستی نقش خود راایفا نمایند ؛ مطمئناً با قرار گرفتن طرح شهردار مدرسه در يك بستر مناسب، اهداف مورد انتظار یقینا" به منصه ظهور خواهد رسيد.
منابع
ـ پيران، پرويز «طرح شهردار مدرسه گامي بسوي نهادي كردن مشاركت‌هاي اجتماعي» دفتر طرح و برنامه معاونت امور اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران ، ۱۳۷۳
ـ خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران، كالبد شكافي مناطق شهري (۱) و (۲) شهريور ۱۳۸۰
ـ کتابچه طرح اجرايي شهردار مدرسه، معاونت امور اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران ، تابستان ۱۳۸۵
-عبادی ، سیدعابدین ، نگاهي به سير مشاركت اجتماعي در ايران، روزنامه ابرار، ۱۸ و ۲۰ دي ۱۳۷۶.
-عبادی ، سیدعابدین ، تحولات اجتماعي و فرهنگي شهر تهران، روزنامه همشهري، ۲۴ خرداد ۱۳۷۹.
-عبادی ، سیدعابدین ، آسيب‌شناسي مشاركت اجتماعي، روزنامه همشهري ۱۱ و ۱۳ آبان ۱۳۸۱.
- عبادی ،سیدعابدین (۱۳۸۶) آسیب شناسی شهرداری تهران (اجتماعی ،فرهنگی وآموزشی )، تهران : نشرمربع
--دفترمطالعات اجتماعی وفرهنگی شهرداری تهران (۱۳۸۷) ؛ مشارکت مردمی وتوسعه محلی ، جلد ۲ (مجموعه مقالات همایش توسعه محله ای) ، تهران : نشر طرح نو
سیدعابدین عبادی، کارشناس ارشد مدیریت آموزشی
