آبادان در حصر عراق یا اسیر بی‌‏‌تدبیری؟!

روز ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ مرزهای ایران مورد هجوم سراسری عراق قرار گرفت. یگان‏‌های پرشمار ارتش عراق از محورهای مختلف اقدام به پیشروی در خاک ایران نمودند. در این میان، نیروهای لشکر ۳ عراق در ۱۹ مهرماه ۱۳۵۹ در منطقه‏‌ای که هیچ ‌گونه مواضع دفاعی در آن وجود نداشت، از رودخانه‌‌ی کارون عبور کردند و شهر آبادان را به محاصره‌‌ی خود درآورند. این واقعه در تاریخ جنگ تحمیلی به حصر آبادان شهرت یافته است.
همان طور که اشاره شد، ارتش عراق به سهولت در عرض چند روز پیشروی قابل توجهی در خاک ایران انجام داد و موفق به محاصره‌ی آبادان شد. در مورد دلایل پیشروی برق‌‌آسای عراق در خاک ایران نظرات گوناگونی مطرح شده است.
به صورت خلاصه دلایل پیشروی سریع ارتش عراق را می‌‌توان به شرح زیر برشمرد:
استراتژی دفاعی ایران، که میراث رژیم گذشته بود، اساساً بر حمایت‌‏های نظامی، لجستیکی و مشاوره‌‏ای آمریکایی‏‌ها متکی بود. با پیروزی انقلاب اسلامی و خروج مستشاران آمریکایی، عملاً این استراتژی ناکارآمد شده بود.
در فاصله‌‌ی زمانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا حمله‌‌ی سراسری عراق، ایران بحران‌‏های سیاسی متعددی را پشت سر گذاشته بود. از این رو، دولت گرفتار مسائل داخلی شده و از اقدامات نظامی و آمادگی‌‏ها‌ی دشمن قبل از آغاز جنگ مغفول مانده بود.
مدیریت ارتش از هم پاشیده شده و سازمان رزم آن متزلزل گشته بود. لذا یگان‏‌های نظامی در اجرای اصول جنگ و روش‌‏های کلاسیک ناتوان شده بودند.
نیروی نظامی ایران در این برهه کاهش کیفی و کمی داشت و اندک نیروی موجود نیز از سازمان‌‌دهی مناسبی برخوردار نبود.
به هر تقدیر در چنین شرایطی دشمن از فرصت استفاده نمود و تهاجم خود را آغاز کرد. در میان پیشروی‌‏ها و تصرفات عراق، محاصره‌‌ی آبادان از اهمیت ویژه‌‌‏ای برخوردار است. در واقع تصرف جزیره‌‌ی آبادان یکی از اهداف مهم ارتش عراق در هجوم گسترده به جمهوری اسلامی ایران بود. عراق با اشغال این جزیره می‌‏توانست بر اروند‌رود و شمال خلیج ‌فارس تسلط یابد. عراق در صورت موفقیت، خلأ ژئوپلیتیکی خود را جبران می‌‌کرد.
برای تحقق این هدف ۳ راه پیش روی ارتش عراق قرار داشت:
۱- عبور از اروندرود که به علت عریض ‌بودن و مشکلات ناشی از جزر و مد برای ارتش عراق بسیار دشوار و پرمخاطره بود.
۲- عبور از خرمشهر که به علت مقاومت شدید نیروهای مردمی، تلفات و خسارات فراوانی را به همراه داشت و عبور سریع نیروهای عراقی از پل بزرگ خرمشهر به سمت آبادان میسر نبود.
۳- عبور از کارون و بهمنشیر: منتفی شدن ۲ راه قبلی سبب شد تا ارتش عراق عملیات اشغال آبادان را از نوار مرزی شلمچه به طرف رودخانه‌‌ی کارون و سپس پیشروی به سوی بهمنشیر طراحی کند.بنابراین آبادان آخرین راه برای دستیابی به اهداف و مطامع ارضی عراق به شمار می‌‌رفت.
بدیهی است تصرف آبادان از سوی عراق برای ایران اهمیت مضاعفی داشت، چراکه اولاً آبادان بخشی از خاک ایران بود و ثانیاً براساس آنچه گفته شد، آبادان نقطه‌‌ی کلیدی در استراتژی نظامی عراق محسوب می‌‏شد و اشغال آن می‌‏توانست خسارات جبران‌‌ناپذیری بر جای گذارد.
تردیدی وجود نداشت که حاکمان عراق در پی جدایی خوزستان از ایران بودند و اساساً یکی از مهم‌‏ترین اهداف آنان از تجاوز به خاک ایران جدا ساختن خوزستان بود؛ چنان که صدام در این‌باره اظهار می‌‌داشت: «ما به مردم عرب عربستان [خوزستان] به عنوان اقلیتی که ویژگی‌‌هایش در تاریخ از لحاظ ملی و قومی شناخته شده است و نیز سایر ملیت‌‌های ایران به ویژه کردها، بلوچ‌‌ها و همه‌‌ی وطن‌‌پرستان واقعی و شریف اعلام می‌‌داریم که آماده‌‌ایم روابط محکمی با آن‌‌ها به وجود بیاوریم تا بتوانیم از حقوق ملی و قومی خویش بهره‌‌مند شویم و با شرافت و امنیت مناسب، حسن هم‌‌جواری برقرار نماییم. ما آماده‌‌ایم هر گونه کمک از جمله سلاحی که مورد نیاز آن‌‌ها باشد به آن‌‌ها بدهیم. این است تصمیم ما. حال بگذارید حکام ایران به جنگ ادامه دهند. آن‌‌ها پاره‌‌پاره و ما یک‌‌پارچه بشویم. ما به تمامیت ارضی ایران علاقه‌‌ای نداریم و این است استراتژی ما که از مدت‌‌ها پیش اعلام نموده‌‌ایم.»
در این میان، امام خمینی(ره)، به دنبال حصر آبادان، مکرر بر شکستن محاصره‌‌ی این شهر تأکید می‌‌کردند. به عنوان نمونه، در تاریخ ۱۴ آبان ۵۹، با گذشت ۲۵ روز از عبور نیروهای عراقی از رودخانه‌‌ی کارون، ایشان فرمانی خطاب به نیروهای انتظامی صادر فرمودند. در این فرمان آمده بود: «...من منتظرم که این حصر آبادن از بین برود [من هشدار می‌‌دهم] به پاسداران، قوای انتظامی و... که باید این حصر شکسته بشود. مسامحه نشود در آن... نگذارند این‌‌ها بیایند در آبادان وارد بشوند...»
با توجه به آنچه ذکر شد تا اندازه‏ای دلایل تأکیدات ویژه‌‌ی امام برای شکست هرچه سریع‌‏تر حصر آبادان آشکار می‌‏گردد. با این حال، چرایی عدم تحقق خارج ساختن سریع آبادان از محاصره‌‌ی دشمن، علی‌‏رغم تأکیدها و دستورات اکید امام، موضوعی است که مستلزم بررسی و تبیین است. نقطه‌‌ی کانونی این مسئله نیز مدیریت جنگ و به طور مشخص رویه‌‏ای است که ابو‌الحسن بنی‌‏صدر، به عنوان فرمانده‌‌ی کل قوا، در پیش گرفته بود.
واقعیت این است که به دنبال توقف پیشروی‌‏های سریع ارتش عراق، که بر اثر مقاومت‏‌های مردمی و تلاش‌‏های نیروهای نظامی به ویژه سپاه پاسداران انجام گرفت، حملات چریکی و ایذایی نیروهای مردمی و پاسداران انقلاب علیه دشمن آغاز شد. این حملات، که با شبیخون و غافل‌‌گیری همراه بود، ضمن آنکه ارتش عراق را شدیداً در وحشت فرو برد، موجب شد جبهه‌‌ی خودی با روحیه‌‏ای قوی‌‏تر به تدریج بازسازی شود و آماده‌ی اقدامات اساسی گردد.
اما علی‌‌رغم تلاش‌‏های ایثارگرانه‌‌ی نیروهای مردمی و سپاه پاسداران، بنی‌‌صدر نه تنها سعی در تقدیر از این قبیل اقدامات ننمود، بلکه هر جا فرصت یافت به آن‌‌ها تاخت و آنان را مورد تحقیر قرار داد. در این برهه، سپاه پاسداران به حدی در تنگنا قرار گرفته بود که فرمانده‌‌ی سپاه خوزستان در نامه‌‌ای خطاب به مسئولان نوشت: «این چه سازمان رسمی شناخته‌‌شده‌‌ای است که اسلحه‌‌ی انفرادی ندارد.»
در مقابل، نیروهای کلاسیک ارتش مورد تحسین بنی‏‌صدر قرار می‌‏گرفتند. وی بارها اظهار می‌‌داشت: «این ارتش است که در برابر عراق از وطن دفاع می‌‏کند، نه پاسداران.‏ ارتش ۳۰ بار از سپاه پاسداران از هر نظر مهم‌‌تر و قوی‌‌تر است. این ضدانقلابیون‌‌اند