در حالی که مهلت ۶۰ روزه کنگره آمریکا برای تصمیم‌گیری درباره توافق هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ رو به اتمام است، ابهام‌ها بر سر سرنوشت این توافق کماکان پابرجا است و به نظر می‌رسد که رئیس‌جمهور آمریکا بعد از همه بی‌تعهدی‌هایش در قبال برجام حالا کار را یکسره کند و از این توافق خارج شود؛ البته خروج آمریکا از برجام به نفع جمهوری اسلامی ایران تمام می‌شود و برای افکار عمومی بی‌تعهدی آمریکا محرز خواهد شد.
در همین رابطه روزنامه آمریکایی «واشنگتن‌تایمز» در گزارشی نوشت کنگره احتمالاً ضرب‌الاجل رسیدگی به تقاضاهای «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا برای اتخاذ یک موضع سخت‌تر در قبال برجام را فراموش می‌کند و با تحریم‌های جدید علیه تهران موافقت نمی‌کند و تعیین آینده برجام را مجدداً به ترامپ محول می‌کند.
دیروز پایان ضرب‌الاجل غیررسمی ۶۰ روزهای بود که از سوی کنگره وضع شد تا در صورت عدم تایید برجام از سوی دولت، کنگره در این مدت درباره سرنوشت آن از جمله بازگرداندن تحریمها تصمیم‌گیری کند.
این مهلت بعد از آن تعیین شد که علیرغم گزارشات متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر همکاری ایران در زمینه برجام، ترامپ اعلام کرد که دیگر پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را مورد تأیید قرار نمی‌دهد.
برخی از مشاوران ارشد ترامپ از جمله «جیمز متیس» وزیر دفاع آمریکا، به رئیس‌جمهور کشور خود توصیه کرده‌اند که همچنان در برجام بماند زیرا نگران هستند که خروج آمریکا از برجام، تأثیرات منفی بر امنیت خاورمیانه و آن دسته از هم‌پیمانان آمریکا که در برجام باقی می‌مانند، داشته باشد.
آنطور که تسنیم نوشته، مشاوران «باب کورکر» رئیس کمیته روابط خارجی سنا، جمهوری‌خواه ایالت تنسی می‌گویند که کورکر در حال مذاکره با نمایندگان کلیدی چون سناتور «بنجامین کاردین» از ایالت مریلند و عضو ارشد دموکرات این پنل و «تام کاتن» جمهوری‌خواه ایالت آرکانزاس و از منتقدان اصلی برجام می‌باشد تا با تقاضاهای ترامپ در خصوص در پیش گرفتن اقدام قانونی علیه ایران موافقت کنند.
طبق گزارش واشنگتن‌تایمز، اگر لایحه جمهوری‌خواهان برای اتخاذ مواضع سخت در قبال ایران قبل از ۱۳ ژانویه تصویب شود، نگرانی‌هایی درباره چگونگی واکنش دیگر اعضای گروه ۱+۵ به این مسئله وجود دارد. با اینحال با توجه به تعداد روزهای کاری محدود کنگره تا آن زمان، بعید است که چنین توافقی در کنگره حاصل شود.
تحلیلگران می‌گویند که هرلایحه‌ای که خواستار وضع مجدد تحریمها علیه ایران شود، می‌تواند تقاضای مذاکره مجدد درباره کل توافق هسته‌ای ایران و ۱+۵ را به همراه داشته باشد. طرف‌های اروپایی تمایل چندانی به بازگشایی پرونده هسته‌ای ایران ندارند زیرا معتقدند که این امر ممکن است در نهایت به فروپاشی کامل برجام وجود دارد.
«دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا در سخنرانی روز ۱۳ اکتبر (۲۱ مهرماه) توافق هسته‌ای ایران را «یکی از بدترین و یکجانبه‌ترین توافقاتی که ایالات متحده تا کنون به آن وارد شده» خواند و اعلام کرد نمی‌تواند پایبندی ایران را به برجام تأیید کند.
ترامپ در توضیح راهبرد دولت خود در قبال ایران و برجام از کنگره این کشور خواست یک قانون پیشتر تصویب‌شده در داخل آمریکا (موسوم به «قانون بررسی توافق هسته‌ای ایران» یا «اینارا») را برای نظارت بر توافق هسته‌ای تقویت کنند.
قانونگذاران آمریکایی دو ماه قبل از حصول برجام، «قانون بررسی توافق هسته‌ای ایران» (اینارا) را در ۱۴ مه سال ۲۰۱۵ با ۹۸ رأی موافق و تنها یک رأی مخالف در مجلس سنا و ۴۰۰ رأی موافق و ۲۵ رأی مخالف در مجلس نمایندگان به تصویب رساندند. این طرح روز ۲۲ ماه مه با امضای رئیس‌جمهور اوباما به قانون تبدیل شد.
«اینارا» به کنگره آمریکا اجازه بررسی و نظارت بر هر گونه توافق هسته‌ای میان دولت آمریکا و دولت ایران را می‌دهد و ترامپ به‌استناد همین قانون وظیفه اصلاح آنچه را به‌گفته او «نواقص متعدد جدی» برجام است به کنگره آمریکا محول کرد.
ترامپ در سخنرانی ۱۳ اکتبر گفت: «به این دلیل، من به دولت دستور همکاری نزدیک با کنگره، و هم‌پیمانانمان را صادر می‌کنم تا به نواقص متعدد جدی توافق بپردازند تا رژیم ایران هیچ‌وقت قادر به تهدید جهان با سلاح هسته‌ای نباشد. این شامل قسمت سالهای پایانی توافق می‌باشد که در چند سال آینده محدودیت‌ها را از روی برنامه هسته‌ای ایران برمی‌دارد».
رئیس‌جمهور آمریکا در بخش دیگری از اظهاراتش تهدید کرد در صورتی که کنگره آمریکا نتواند اصلاحات مد نظر او درباره برجام را برآورد کند، او این توافق هسته‌ای را لغو خواهد کرد.
وی گفت: «اما درصورتی که قادر به رسیدن به یک راه‌حل در این باره با کنگره و هم‌پیمانانمان نباشیم، در این صورت توافق فسخ می‌شود. [توافق] تحت بازبینی مداوم است و مشارکت ما می‌تواند توسط من به‌عنوان رئیس جمهوری، در هر زمانی، لغو شود».
طبق مفاد قانون «اینارا»، در صورتی که رئیس‌جمهور آمریکا نتواند پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را تأیید کند، کنگره ۶۰ روز تقویمی برای تصمیم‌گیری درباره بازگرداندن تحریم‌های رفع‌شده علیه ایران به‌موجب برجام (که به‌معنی خروج آمریکا از توافق خواهد بود) و یا اتخاذ تصمیم‌های دیگر فرصت خواهد داشت.
این به‌معنای آن است که قانونگذاران آمریکایی تا ۱۳ اکتبر، یعنی نهایتاً تا سه‌شنبه همین هفته برای اقدام درباره اصلاحات مدنظر ترامپ فرصت دارند. اما فعل و انفعالات در نهاد قانونگذار آمریکا به‌سمتی پیش رفته که تاکنون اقدامی در این راستا انجام نشده است.
چالش‌های کنگره آمریکا در برابر دستور ترامپ
بلافاصله بعد از سخنرانی ترامپ، دو سناتور جمهوری‌خواه آمریکایی از طرحی که به‌ادعای آنها اصلاحات مدنظر ترامپ را در برجام اعمال می‌کرد رونمایی کردند.
این طرح که «باب کورکر»، رئیس کمیته روابط خارجی سنا و «تام کاتن»، سناتور جمهوری‌خواه ضدایرانی آن را ارائه کردند، دارای مفادی بود که به‌طور خلاصه، معیارهای بازگشت تحریمها را گسترده‌تر می‌کند، خواستار دائمی کردن محدودیت‌های ایران در توافق است، ایران را به بازرسی‌های نظامی ملزم می‌کند، ممنوعیت استفاده از سانتریفیوژها را دائمی می‌کند، محدودیت‌های ذیل برجام برای غنی‌سازی ایران را دائمی می‌کند و به‌دنبال ملزم کردن ایران به تعهدات غیرهسته‌ای است (جزئیات بیشتر را در این گزارش تسنیم بخوانید).
بسیاری از کارشناسان و رسانه‌ها از جمله آسوشیتدپرس در آن زمان نوشتند طرح کورکر کاتن با وضع شرایط جدید برای توافق هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ آن را از مسیر خود خارج می‌کند، به همین دلیل این طرح بعد از معرفی با انتقادهای گسترده طرفداران ماندن آمریکا در برجام روبهرو شد.
مجله «فارن‌پالیسی»، انتقادات به طرح کاتن کورکر را این‌طور خلاصه می‌کند: «پیشنهاد آنها به‌دنبال استفاده از قوانین داخلی برای وضع محدودیت‌های جدیدی هستند که در چارچوب توافق هسته‌ای نیستند. آنها این کار را با اصلاح قانون اینارا انجام خواهند داد تا رئیس‌جمهور اختیار داشته باشد در صورت عدم موافقت ایران با مطالبات جدید و یکجانبه آنها تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را بازگرداند. طرح‌هایی مانند این، تلاش‌هایی پشت‌پرده برای جلوه قانونی بخشیدن به فروپاشی توافق هسته‌ای هستند».
میان نمایندگان کنگره هم طرح «کورکر کاتن» از اقبال چندانی برخوردار نشد و کورکر هم نتوانست حمایت قانونگذاران دموکرات را که حامی ماندن آمریکا در برجام بودند جلب کند.
وبگاه پولیتیکو، ۲۵ اکتبر در گزارشی از تلاش «کورکر» برای جلب حمایت «بن کاردین»، عضو ارشد دموکرات در کمیته روابط خارجی مجلس سنا از این طرح خبر داد، اما با آنکه «بن کاردین» در سال ۲۰۱۵ از مخالفان برجام بود و در مخالفت با آن رأی داده بود اعلام کرد که از هیچ طرحی که ناقض برجام باشد، حمایت نخواهد کرد.
«کریس مورفی» و «جین شاهین» دو عضو دموکرات کمیته روابط خارجی سنا هم همانند بسیاری از دیگر اعضای این حزب گفتند که آنها با طرح کورکر و کاتن به‌دلیل آنکه مورد قبول اروپایی‌ها نیست، حمایت نمی‌کنند.
اما مخالفت‌ها با این طرح، تنها به دموکرات‌ها و حامیان برجام محدود نبود و میان نمایندگان جمهوری‌خواه هم درباره آن اختلافاتی بروز کرد. نمایندگان ارشدی مانند «مارک روبیو» و «تد کروز» به این دلیل که معتقدند که تنها راهکار صحیح برای آمریکا خارج شدن آمریکا از توافق با ایران و بازگرداندن تحریمها است، از آن حمایت نکردند.
در چنین شرایطی بود که «کورکر» با اذعان به اینکه طرحش از ۵۰ رأی لازم برای تصویب در مجلس سنا برخوردار نیست، اعلام کرد که آن را کنار گذاشته است.
او گفت که همکاری‌های خود با اعضای هم‌حزبی خود، دموکرات‌ها، دولت ترامپ و سفیران کشورهای اروپایی برای تهیه پیش‌نویس طرحی دیگر را ادامه می‌دهد.
کورکربرای تدوین طرح جدیدی که وعده آن را داده با چالشی برای ایجاد موازنه میان مطالبات ترامپ برای سختگیرانه کردن شرایط اجرای برجام، از یک سو و مطالبات طرف‌های غیرآمریکایی برجام برای دست‌نخورده نگاه داشتن آن، از سوی دیگر روبهرو است.
چنین طرحی در صورتی که حاوی مفادی برای تغییر دادن برخی شرایط زیربنایی برجام نباشد با موافقت ترامپ روبهرو نخواهد شد، و در صورتی که چنین مفادی داشته باشد به‌منزله وضع شرایط جدید در توافق است و مخالفت سایر اعضای ۱+۵ را به همراه خواهد داشت.
ایجاد چنین موازنه‌ای کار چندان آسانی به‌نظر نمی‌رسد و شاید به همین دلیل بود که «کورکر» مدتی بعد از مذاکره با همکارانش در کنگره پاس برجامی ترامپ را بار دیگر به زمین خود دولت برگرداند و گفت که قانونگذاران دموکرات، تا زمانی که دولت، حمایت متحدان آمریکا در اروپا را جلب نکند حاضر به همراهی با طرح او نیستند.
او گفت: «اولین گامی که باید اتفاق بیفتد این است که دولت بایستی واقعاً با متحدان اروپایی ما تعامل کند، بدون این اتفاق، در این نهاد قانونگذار هیچ اتفاقی رخ نخواهد داد، بنابراین، لازم است وزیر خارجه ما، یعنی دولت، متحدانمان را همراه کند، در غیر این صورت، هیچ نماینده دموکرات، از طرح قانونی مربوط به این موضوع حمایت نخواهد کرد». اگر کنگره آمریکا تا روز چهارشنبه طرحی را که مورد توافق ترامپ است پیشِ‌روی او قرار ندهد سرنوشت برجام بار دیگر به کاخ سفید بازخواهد گشت و این ترامپ است که باید مسئولیت خروج از برجام یا نگاه داشتن آمریکا در آن را به‌عهده بگیرد.
در چنین شرایطی حتی این احتمال وجود دارد که دولت ترامپ در ضرب‌الاجل ۱۳ ژانویه که بایستی معافیت‌های تحریمی برای ایران را صادر کند، از انجام این کار خودداری کرده و واشنگتن را به‌کلی از برجام خارج کند.
البته در صورتی که نماینده‌های کنگره تا آن زمان بتوانند با پیشنهاد دادن طرحی اقدامات مدنظر وی در قبال برجام را اعمال کنند، احتمال اینکه او از توافق خارج نشود نیز وجود دارد. در چنین حالتی هم احتمال هر گونه واکنش از جانب سایر طرف‌های برجام در قبال تصمیمات یکجانبه در واشنگتن را نباید از نظر دور نگاه داشت.
دو روز پیش سیامک باقری، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه امام صادق(ع) با توجه به موضع واشنگتن در قبال برجام گفت: رئیس‌جمهور آمریکا موضعی که در زمان انتخابات در قبال برجام اتخاذ کرده بود، تابستان امسال اجرایی کرد. بر این اساس دونالد ترامپ سرنوشت برجام را به کنگره واگذار کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه امام صادق (ع) با تأکید بر اقداماتی که موجب نقض برجام از سوی آمریکا شده است، اشاره داشت: آمریکایی‌ها معانی جدید یا تفاسیر خودسرانه‌ای را از بندهای برجام به ویژه بند «T» مطرح می‌کنند. وی با اشاره به پیامدهای تداوم مواضع کنونی واشنگتن در قبال برجام تأکید کرد: اگر این روند به همین سبک و سیاق ادامه پیدا کند، معنای آن عبارت خواهد بود از اینکه برجام هیچ منفعتی برای جمهوری اسلامی ایران نداشته است.
باقری با اشاره به سرنوشت برجام تأکید کرد: برجام در حال حاضر در سراشیبی زوال خود در حال حرکت است. جمهوری اسلامی ایران در قبال این موضوع موضع‌گیری‌های شفافی انجام داده و آمادگی‌های لازم را اتخاذ کرده است. جمهوری اسلامی ایران نیز گزینه‌‌هایی برای واکنش در مقابل آن دارد.
