دو سال و اندی از امضای تعهد برجام می‌گذرد و دو سال از اجرای به تعهدمان در برجام. با مروری بر وعده‌هایی که دولتمردان به مردم در راستای منعقد شدن این تعهدات دادند نگاهی داریم به میزان تحقق یافتن وعده‌ها.
در حالیکه حدود دوسال و نیم از امضای برجام گذشته است و حتی پیش از انعقاد قرارداد نهایی هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی، از وعدههای رنگین و ترک خوردن دیوار تحریم‌ها و فروریختن ساختمان آن، سخن می‌گفتند، در حال حاضر شاهد واقعیت‌هایی هستیم که نشانگر نبود درک صحیح یا برنامه‌ای آگاهانه از ادامه روند معیوب باقی ماندن تحریم‌ها علی‌رغم توقف آنها بر روی کاغذ هستیم. برای اینکه با سیر تحولات در دو سال اخیر درباره تحریم‌ها و لغو آنها آشنا شویم، بهترین مرجع سخنان رئیس جمهور است. سخنانی که آشکارا وعده لغو تحریم‌ها و برقراری روابط تجاری از همان روز نخست اجرایی شدن برجام را بیان می‌کند:
سکانس نخست: بالا بردن توقعات قبل از امضای برجام
هنوز تعهدی به نام برجام خلق نشده است هنوز کشورها کنار پرچمهایشان نایستادند و از امضای توافق نگفته‌اند که وعدههای برجامی شروع می‌شود. رئیس جمهور در سال ۹۲ اینطور می‌گوید که «سانتریفیوژها باید بچرخد اما چرخ زندگی مردم هم باید بچرخد.»
روحانی در ۱۸ تیر ۱۳۹۴ در این سخنرانی اینطور گفت که «روزی که مذاکرات به سرانجام مطلوب برسد، خواهید دید که فرزندان دلاور شما چگونه در این مصاف و در برابر قدرت‌های جهان ایستاده و مذاکره کردند. خدا را گواه می‌گیرم که هر وقت متن لحظه به لحظه مذاکرات را دیدم به سهم خودم مغرور شده و مباهات کردم که چگونه فرزندان دلاور شما به خوبی از عزت و حقوق ملت دفاع کردند و پس از این نیز دفاع خواهند کرد تا خیرات و ثمرات آن نصیب ملت شود.»
روحانی در مراسم نهمین سالگرد روز ملی فناوری هسته‌ای در فروردین سال ۹۴ نیز گفت: «ما هیچ توافقی را امضا نخواهیم کرد مگر اینکه در روز اول اجرای توافق تمامی تحریم‌ها فوراً لغو شود»
اما در ادامه این اظهارات رئیس‌جمهور پس از تفاهم لوزان در فروردین ۹۴ گفت:«طبق این چارچوب همه تحریم‌ها چه مالی، اقتصادی و بانکی در همان روز اجرای توافق لغو خواهد شد...در همان روز اجرای توافق، همه قطعنامه‌ها علیه ایران لغو خواهد شد...در تعامل با جهان، بحث ما فقط هسته‌ای نیست، این پله اول برای رسیدن به بام تعامل سازنده با جهان است، پیشرفت و توسعه و ثبات و امنیت در جهان بدون همکاری و هماهنگی نمی‌شود...ما خواهان پایان تنش و خصومت هستیم؛ ما دست دوستی را به‌سوی همه کشورهایی که به ملت ایران احترام بگزارند، دراز می‌کنیم.»
ببینید وعده‌ها حتی قبل از امضای تعهد داده شده است و همین‌هاست که توقع جامعه را بالابرده و حالا نمی‌پذیرد که برجام اینطور تاثیرات شگرفی نداشته است.
سکانس دوم: وعده‌هایی همزمان با امضای برجام
حسن روحانی اما بعد از امضای توافق برجام با انتقاد از روندی که در دوره‌های پیشین مذاکرات وجود داشت در ۲۳ تیر ۹۴ اینطور گفت که «آنها در زمینه لغو تحریم‌ها، ابتدا می‌گفتند باید ماه‌ها بگذرد و اعتماد پیدا کنیم، آنگاه تحریم‌ها را نه لغو، بلکه تعلیق می‌کنیم و بعد از سال‌ها اگر آژانس گزارش مثبت داد و اعتماد پیدا کردند قدم به قدم لغو می‌شود اما امروز به ملت شریف ایران اعلام می‌کنم که طبق این توافق، در روز اجرای توافق، تمامی تحریم‌ها، حتی تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی هم به صورتی که در قطعنامه بوده، لغو خواهد شد. تمام تحریم‌های اقتصادی شامل مالی، بانکی، بیمه، حمل و نقل، پتروشیمی و فلزات گرانبها به طور کامل لغو خواهد شد و نه تعلیق و حتی تحریم تسلیحاتی هم کنار گذاشته می‌شود ، برای ۵ سال نوعی محدودیت و پس از آن لغو خواهد شد.»
او همچنین در ۱ مرداد ۹۴ نیز اینطور به سخنان قبلی‌اش در مزایای برجام افزود که « شاید فکر کنید توفیقی که با حصول توافق بدست آمده فقط حقوق هسته‌ای ملت ایران را به رسمیت شناخته و یا با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ ایران از زیر عنوان خطرناک بودن برای صلح و امنیت جهانی خارج شده است، یا فقط شش قطعنامه قبلی شورای امنیت علیه ایران لغو شده است و تحریم‌های اقتصادی برطرف شده، همه اینها درست است اما مهم‌تر از آن این است که این توافق یک پیام مهم برای دنیا داشت و آن این که سلاح و تهدید باید برای همیشه به زمین گذاشته شود.»
روحانی که همواره بعد از امضا شدن توافق در مدح برجام سخن می‌گفت و هر جا می‌رفت از برجام نقل می‌کرد در ۴ مرداد ۹۴ نوشت: «آذر۹۲ گفتم ساختمان تحریم ترک خورده است و امروز در کنگره و سنا اذعان دارند که ادامه تحریم امکان پذیر نیست و این بدان معنا است راه و مسیری که ایران اسلامی در این دوره طی کرده، موفق بوده است.همان طور که ساختمان تحریم‌ها ترک خورده، پایه‌های هرگونه تلاش برای برگرداندن همان فضای امنیتی نیز فروریخته و دیگر نمی‌توانند آن فضا را برگردانند.»
۱۱ مرداد ۹۴ نیز دوباره گفت:«به روزی می‌‌رسیم که رسماً لغو همه تحریم‌ها اعلام می‌شود و همه مراحل قانونی را پشت سر گذرانده و اقداماتی که باید انجام دهیم را آغاز می‌کنیم و ان‌شاء‌الله ظرف حدود یک ماه اقدامات خود را انجام می‌دهیم و آژانس هم آن اقدامات را تأیید می‌کند و عملاً لغو تحریم‌ها به اجرا در می‌آید. با لغو این تحریم‌ها، فضا عوض می‌شود، سرمایه و تکنولوژی به کشور می‌آید و دست ما برای فروش نفت باز می‌شود.»
این روند ادامه داشت اما در تاریخ۲۷ دی ۹۴ بعد از اجرایی شدن نیز گفت:« امروز با اعلام رسمی اجرای برجام، از پرونده هسته‌ای ایران، «امنیت‌زدایی» شد؛ قطعنامه‌های ظالمانه علیه ملت ایران، لغو گردید؛ طومار تحریم درهم پیچیده شد، حقوق هسته‌ای ایران تثبیت گردید و اقتصاد ایران در مدار اقتصاد جهانی قرار گرفت. می‌دانم در طول سال‌های تحریم و فشار، بر شما چه گذشته است. اما اکنون که زنجیرهای تحریم از پای اقتصاد ایران گسسته شده و عزت و استقلال کشور نمایان گشته است، اکنون زمان ساختن و بالیدن است. از امروز پول‌هایی که متعلق به بانکهای کشور بود و بواسطه تحریم در خارج مسدود شده بود در اختیار ملت قرار می‌گیرد. در روز ۲۶ دی ماه که مصادف است با سالروز برداشته شدن سایه حاکم تحمیلی از سر ملت، تحریم‌ها نیز از سر این ملت برداشته شد. به نظر من شرایط آینده شرایطی نیست که آمریکایی‌ها بخواهند تحریم‌های گذشته را برگردانند. تحریم‌های نفتی و بانکی برمبنای قطعنامه‌های شورای امنیت بود که آن قطعنامه‌ها زمینه را برای آن ترک‌تازی‌ها برای افراطیون آمریکا آماده کرده بود، اما امروز دیگر این زمینه وجود ندارد و افکار عمومی جهان هم خریدار آنها نیست. در زمینه تحریم‌های مربوط به آمریکا آنچه مهم بود تحریم‌های ثانویه آنها بود و الا ما که روابط اقتصادی آنچنانی با آمریکایی‌ها نداشتیم و الان هم به آن صورت نخواهیم داشت. از امروز فروش نفت افزایش پیدا کرده است و همچنین در فعالیت‌های بانکی نیز کشور تاکنون هزینه‌هایی به ناروا متحمل می‌شد اما از امروز از طریق بانکها هزار ال‌سی باز شده است.»
حسن روحانی در ۱ بهمن ۹۴ نیز اینطور گفت:« شاهد آن هستیم که تمامی تحریم‌های بانکی، بیمه، کشتیرانی، نفتی و غیره که در ارتباط با پرونده هسته‌ای ایران وضع شده بود، رفع شده‌اند. دستیابی به این توافق کاری بسیار بزرگ و نعمتی ارزنده است که شایسته قدردانی است و باید بدانیم که اگر شکر نعمت به جا نیاوریم، نعمت از دست ما خواهد رفت.»
حجت‌الاسلام روحانی در ۱۹ بهمن ۹۴ نیز گفت:« شکسته شدن و ترک برداشتن دیوار تحریم را دو سال پیش اعلام کردم و امروز این ساختمان تحریم و دیوار بی‌اعتمادی در برابر دیدگان جهانیان فروریخت و افتخار آن از آن جناح، حزب، دولت و فرد خاصی نیست بلکه از آن ملت بزرگ ایران است.»
او در ۱۶ اسفند۹۴ گفت:« در روز ۲۶ دی ماه هم برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به تصویب نهایی رسید که در آن چارچوب همه تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی که در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران بود، لغو شد. ممکن است ایراد و اشکال‌های کوچکی در این رابطه وجود داشته باشد اما آمریکا و اروپا تاکنون به تعهدات اصلی که خود عمل کرده‌اند و اگر ایرادی هم بوده اعلام کرده و اعلام می‌کنیم. امروز تحریم‌ها، حتی تحریم‌هایی که مربوط به موضوع هسته‌ای نبوده برداشته شده و این مسأله نیز اعلام شده است...در برخی موارد آمریکایی‌ها ممکن است آن مقداری که می‌بایست تلاش می‌کردند، نکردند اما این بدان معنا نیست که تعاملات خارجی بانکهای ما فعال نیست، بیمه ما فعال نشده و کشتی‌های ما تحت پوشش بیمه نیستند. البته ممکن است یک شرکت بیمه‌گری که شرکتی آمریکایی است و یا آمریکایی‌ها در آن سهم دارند، در کار بیمه تعلل کند.»
حسن روحانی در ۲۶ اسفند ۹۴ نیز گفت:« ما در سال ۹۵ بهاری را آغاز می‌کنیم که در آن بانکها و بیمه‌های ما تحریم نیستند و می‌توانیم با کشورهای مختلف تجارت داشته باشیم و سرمایه‌گذاری‌ها در کشور ما آغاز شده و قراردادهای بسیار مهمی در سطوح مختلف با کشورهای دنیا به امضا رسیده است.»
سکانس سوم: برجام یکساله و پس گرفتن اندک‌ندک وعده‌ها
حسن روحانی اما رویه‌ای متفاوت از سال بعد اتخاذ کرد و گفت نباید مطالبات مردم را بیش از حد بالا برد! اما نگفت که چه کسانی مطالبه مردم از برجام را بالا برده‌اند!!!!
او در ۱ فروردین ۹۵ گفت:«ملت ما با همدلی برجام را به فرجام مطلوب رساند، زنجیرهای تحریم را پاره کرد و زمینه را برای فعالیت در زمینه‌های اقتصادی مهیا نمود. تحریم‌های بانکی، مالی، پولی، نفتی، پتروشیمی، بیمه، حمل و نقل و همه تحریم‌های هسته‌ای برداشته شد و شرایط برای فعالیت اقتصادی مردم ما آماده‌تر شد.»
حسن روحانی در ۳۱ فروردین۹۵ نیز یادآور شد:«امروز زنجیرهای تحریم را گسسته‌ایم و رابطه خوبی بین بانکهای ایرانی و جهان برقرار است و گشایش‌ها یکی پس از دیگری انجام می‌شود.بازسازی و نوسازی بعد از یک ویرانی، زمان می‌برد. فقط سه ماه از اجرای برجام گذشته اما برخی فکر می‌کنند ۳۰ سال گذشته است. در این سه ماه ببینید چه گشایش‌های فراوانی ایجاد شده است؟ هر چند نشانه‌های زیادی از ناقص بودن قرارداد نهایی هسته‌ای در زمینه داده‌ها و ستاده‌ها وجود داشت و منتقدان نیز بارها آن را در طول دوران مذاکرات و زمان انعقاد برجام به دولت گوشزدکردند ولی گوش شنوایی نبود و شد آنچه که نباید می‌شد. تنها چندماه از روز اجرایی شدن برجام گذشته ولی نشانه‌هایی از عملیاتی شدن برجام در عالم واقعیت خودنمایی نکرده‌اند.»
مسئولان دولتی و مقامات سیاست خارجی بارها سعی در توجیه عملکرد خود در زمینه مذاکرات هسته‌ای داشته‌اند ولی برخی از اوقات حتی آنها نیز نمی‌توانند، منکر وجود نواقص حیاتی در زمینه اجرایی شدن تعهدات طرف مقابل شوند. به برخی از این دست اظهارات در زیر اشاره‌ای می‌شود:
علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، ۱۱ اسفند ۹۴ نیز گفت:« تهران به آنچه باید، متعهد است، اما تأخیری در طرف مقابل هست که مسئولیتش هم با خودش است. هیچ مانع مشخصی وجود ندارد اما منظورم اینجا، تاخیرشان در اجرای برخی نقاط به شکل کامل است. تا الان برخی بانکهای بزرگ اروپایی تحریم‌هایش را به طور کامل پایان نداده است چرا که قبلا تعهد داده که با ایران مراوده تجاری نداشته باشد. ما هنوز منتظر هستیم که وزارت خارجه ایران با اتحادیه اروپا تماس بگیرد و این بحران را حل کند.
ولی‌الله سیف، رئیس بانک مرکزی ایران، ۲۷ فروردین ۱۳۹۵: «تقریباً هیچ چیز» از این توافق که در روز ۱۶ ژانویه اجرایی شد عاید ایران نشده است. یکی از نیازهایی که قطعاً ما داریم تبدیل کردن ارز است برای اینکه بتوانیم به تأمین‌کنندگان (کالا) پول پرداخت کنیم. این، نیازمند دسترسی به نظام مالی آمریکا است... انتظار ما این بود که بعد از توافق هسته‌ای ایران به سیستم اقتصادی بین‌المللی دوباره متصل شود اما تا کنون این اتفاق نیفتاده است. ایران همچنان مشکلاتی برای دسترسی به دارایی‌های مسدود شده خود، که یکی از نتایج حاصل از توافق هسته‌ای باید باشد، دارد. شرکای ما در توافق هسته‌ای هنوز به تعهدات خود عمل نکرده‌اند. ایران به طور کامل به تعهدات خود پایبند بوده است اما آمریکا به تعهداتش عمل نکرده است...اگر اقدامات اخیر آمریکا بر علیه ایران منجر به رویارویی ایران با بانکهای بین‌المللی شود توافق هسته‌ای شکست خواهد خورد.
محمدجواد ظریف، ۳۰ فروردین ۹۵ گفت: نیروهای میانه رو در دستگاه دولتی ایران به این موفقیت نیاز دارند. ما باید به مردم ایران نشان دهیم که این توافق به زحمتش می‌ارزیده است. اگر ما می‌خواهیم که این توافق در طولانی مدت دوام داشته باشد باید برای بیمه آن سرمایه‌گذاری کنیم. این واضح است که مردم ایران می‌خواهند نتیجه توافق هسته‌ای را ببینند. هنوز موانعی در این راستا وجود دارد و بخصوص بانکهای بزرگ برای بازگشت به تجارت با ایران از ترس مجازات‌های بالای آمریکا تردید دارند. ما از ایالات متحده تنها یک درخواست داریم و آن اینکه خود را قاطی و در این کار دخالت نکند. آمریکایی‌ها باید پشت طرح جامع اقدام مشترک بایستند. باید برای آمریکا آشکار شود که انجام مبادلات تجاری با ایران بدون اما و اگر پاک و منصفانه است.
کار به جایی رسیده که تاثیرگذار شدن رفع تحریم‌های هسته‌ای در گرو رفع تحریم‌های اولیه آمریکا قرار گرفته است. آیا در همان آغاز شروع مذاکرات هسته‌ای در دولت یازدهم که مذاکره مستقیم با آمریکا را مدنظر قرار داده بود، کسی آگاه نبود لغو تحریم‌های هسته‌ای با توجه به امتیازاتی که ایران داده، زمانی تاثیرگذار خواهد بود که تحریم‌های اولیه مانع اجرای آن نشوند؟ این نوع رفتار خود نوعی غش در معامله است که یک معامله‌ای را که سود و زیان آن مشخص شده و به نتیجه رسیده برای عملی شدن به یک موضوع دومی گره زده شود که بدون رفع مشکل موضوع دوم، هیچ بهره‌ای از معامله نصیب یک طرف معامله نخواهد شد.
سکانس چهارم: برجام دو ساله و دعوا با خودی‌ها به جای ناخودی‌ها
اما با دو ساله شدن برجام دولت و وزارت خارجه به جای اینکه به دنبال مقصران اصلی رفته و یقه آنها را بگیرند مرتب به منتقدان پردیدند و با منتقدان دعوا کردند که شما می‌خواهید برجام زمین بخورد!! و نگفتند که چطور وعده‌هایشان که به گفته روحانی حتی با تغییر روسای جمهوری امریکا هم قابل نقض نبود اکنون در معرض شکسته شدن قرار گرفته است و مدام تهدید به لغو می‌شود! در حالی که مسئولان ما مدام از روند مناسب برجام میگویند و اظهار دارند که روند برجام مثبت در حال طی شدن است و به منتقدان ایراد می‌گیرند به جای اینکه بگویند با وعدههای محقق نشده‌ای که به واسطه امضای برجام می‌دادید چطور روند برجام مثبت است!!
خرم یکی از مدافعان برجام با تاکید بر حرکت و دیپلماسی محتاطانه و مبتنی بر عقلانیت سیاسی جمهوری اسلامی اظهار کرد: «ترامپ کاری نمی تواند بکند مگر اینکه یک اجماع جهانی علیه ایران به وجود آورد یا اینکه ایران با دست خود برجام را نقض کند. ترامپ برای اینکه اجماع جهانی علیه ایران را شکل دهد دست به دامان آزمایش‌های موشکی، حمایت از یمن، اعتراضات مردمی و ... خواهد شد پس ایران باید با احتیاط حرکت کند که بهانه را به آنها ندهد که بوسیله آن علیه کشورمان اقدام کنند. مسلما اتحادیه اروپا نسبت به اینکه برجام، توافقی چند جانبه است و از نظر حقوقی به قدری مستحکم است که هیچ کدام از اعضا نمی‌توانند آن را برهم بزنند، آگاه است و برجام را نقض نمی‌کند، مگر اینکه ایران بخواهد توافق را نقض کند. این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل با اشاره به مواضع ضد برجامی برخی جناح‌ها در داخل کشور افزود: در سه سال گذشته جناحی علیه این توافق ارزشمند در داخل ایران حرکت کردند و با ادعاهایی علیه برجام و سیاست خارجی کشور بر آن بوده‌اند که دولت را تحت فشار قرار دهند. اگر آنها به اشباهات خود پی ببرند، و ما در سیاست خارجی در راستای همکاری با دولت و گسترش روابط و همکاری با اتحادیه اروپا قدم برداریم، ترامپ نیز از ایجاد اجماع با اروپایی‌ها علیه برجام ناکام
خواهد ماند.»
سکانس پنجم: برخورد با برجام توسط رسانه‌های خارجی
در حالی که در تحلیل‌های اندیشکده‌های امریکایی و حتی رسانه‌های تصویری مانند بی.بی. سی گفته می‌شود که ایران در تعهدات برجام به حق خود نرسیده است اما انگار هنوز عده‌ای از درون وزارت خارجه ادعا دارند که منافع ایران در برجام حفظ شده و انجام شده است! اعضای مذاکره کننده پاسخی درباره وعده‌ها نمی‌‌دهند و در اظهارات توئیتی خود از تحقق وعده‌ها میگویند.
سکانس ششم: راهی که می‌‌ماند
به اعتقاد نگارنده در این اوضاع تنها می‌توان پیشنهاد داد که تغییر استراتژی، مشورت با منتقدان و عبرت گرفتن را به دولت پیشنهاد داد چیزی که می‌تواند مسیر آینده برجام را هموار کند.
برای مورد نخست این نکته ضروری است که استراتژی کنونی نتوانسته انطور که باید در پیگیری برجام موثر واقع شود و حالا با وجودی که این استراتژی در تحقق امضای برجام موثر بود اما برای پیگیری لازم به تغییر تاکتیک است. قبلا با منتقدان مشورت نشد و به نظر می‌رسد مشورت با منتقدان هم نکته دیگری است که می‌توان از آن بهره برد. در نهایت باید از این رویه هم خود دستگاه دولت عبرت گرفته و هم این موارد را برای عبرت تاریخ بازگو کند که کجاها دشمن توانست از صداقت ما سوء استفاده کند.
به نظر می‌رسد با سکته‌های پشت سر هم برجام، دولتمردان کماکان برای مداوای بیمار راهی آمریکا می‌شوند و نسخه شفابخش را در دست مقامات آمریکایی می‌بینند. نسخه‌ای که حتی در آن اگر چند عدد مسکن نیز تجویز شود و این بیمار را تا یکسال دیگر سرپا نگه دارد، به کار دولت تدبیر و امید برای انتخابات ۹۶ خواهد آمد. اعترافی که ظریف پیش از پرواز به سمت نیویورک کرد و از آمریکا درخواست کرده برای چند صباحی هم شده مجال تابیدن آفتاب برجام را بر روی مردم ایران بدهد تا کار این دولت به یک دوره ختم نشود! شوک درمانی برای برجام و آن هم توسط پزشکی نااهل و شیطان‌صفت، نمی‌تواند مانع سکته‌هایی پی در پی شود و از مرگ بیمار جلوگیری کند. آخر اینکه ایران در عرض چند ماه تمامی تعهدات خود را در خارج کردن سانتریفیوژها در نطنز و فردو، انتقال ۱۱ تن اورانیوم غنی شده به خارج از کشور، خارج کردن نیروگاه اراک از چرخه و چندین اقدام محدودیت‌ساز و اعمال سیستم نظارتی سفت و سخت اجرایی کرد ولی چگونه است برای اجرایی شدن تعهدات طرف مقابل باید ماه‌ها و سال‌ها صبر کرد!؟
نویسنده: سوشیانت آسمانی
