بالاخره پس از تقریبا ۵ سال بی‌توجهی به حوزه هوا و فضا و ماهواره ها، ماهواره پیام امیرکبیر به فضا پرتاب شد. البته پرتابی که نتیجه آن عدم قرارگیری ماهواره در مدار مربوطه بود و می‌توان گفت عملا پروژه پرتاب ماهواره پیام به شکست انجامید.
با این حال موفقیت‌آمیز نبودن پرتاب ماهواره مذکور، امری غیرقابل پیش‌بینی نبود و باید ردپای موفقیت‌آمیز نبودن این پروژه را در رفتار و سیاست دولت نسبت به حوزه هوا و فضا جست‌وجو کرد. در چرایی علل شکست پروژه مذکور نکات بسیاری وجود دارد. در این خصوص باید گفت که بررسی وضعیت فناوری فضایی کشور در چند سال اخیر، از آوارگی و خانه‌به‌دوشی و عدم هماهنگی بین سازمان‌های دخیل در این حوزه حکایت دارد. به گونه‌ای که با روی کار آمدن دولت یازدهم، حوزه فضایی چندین قیم و متولی جدید پیدا کرده است. در ادامه به تفصیل به این موضوع پرداخته خواهد شد.
انتقال سازمان فضایی ایران به ریاست جمهوری
در مهرماه سال ۸۹ شورای عالی اداری با این توجیه که متمرکز بودن مراکز تحقیقاتی و اجرایی مرتبط با هوافضا منجر به پیشرفت می‌شود، پژوهشکده تحقیقات فضایی زیر نظر وزارت ارتباطات، پژوهشکده هوافضا از وزارت علوم و پژوهشکده تحقیقات مهندسی و مراکز تابعه آن از وزارت جهاد کشاورزی را ذیل پژوهشگاه فضایی ایران آورد و سازمان فضایی ایران تحت نظر ریاست جمهوری را تأسیس کرد. همین مسئله منجر به‌سرعت گرفتن فعالیت‌های فضایی شد. تا آنجا که در فاصله سال‌های ۸۹ تا ۹۳ فعالیت‌های گسترده‌ای از قبیل ارسال کپسول زیستی به فضا، پرتاب ماهواره نوید، ارسال دو میمون به فضا و پرتاب ماهواره فجر انجام گرفت.
اما درحالی‌که روند رو به رشد تغییر و تحولات ساختاری در سازمان فضایی کشور منجر به دستاوردهای عظیمی برای کشور شده بود، اواخر سال ۹۳ براساس تصمیمات جدید دولت یازدهم، سازمان فضایی ایران به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت. به عقیده شاطرزاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فضایی، بازگشت سازمان فضایی به وزارت ارتباطات نه‌تنها به ارتقای سازمان فضایی و پیشرفت‌های بیشتر در این حوزه منجر نشد که باعث بازگشت به عقب و از بین رفتن فرصت‌های تازه نیز گشت.
پس از انتقال سازمان فضایی به وزارت ارتباطات، رئیس‌جمهور طی حکمی با توجه به اصل ۱۲۶ قانون اساسی، ایجاد مرکز ملی فضایی را با هدف هماهنگی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی حوزه فضایی به ستاری، معاون علمی خود محول کرد.
از طرفی موضوع عدم تشکیل جلسه شورای عالی فضایی به‌عنوان عالی‌ترین مرجع رسیدگی به مسائل فضایی نیز به مسئله‌ای لاینحل تبدیل شده به‌گونه‌ای که در ۱۵ سال اخیر تنها ۳ جلسه آن تشکیل‌شده بود. اواخر آذرماه ۹۴ رئیس‌جمهور، مسئولیت اداره جلسات شورای عالی فضایی کشور و ایجاد دبیرخانه شورا که در حیطه مسئولیت سازمان فضایی ایران بود، را به ستاری، تفویض کرد. با این حکم انتظار می‌رفت موضوع تشکیل جلسه این شورا به‌صورت جدی پیگیری شود لکن این مهم تحقق نیافت.
کارشناسان در زمینه عدم تشکیل جلسات شورای عالی فضایی در چند سال اخیر معتقد بودند که یکی از علل ناهماهنگی‌ها،
در ۴ سال اخیر مسئولان مختلف هر سال خبر از پرتاب یک ماهواره را می‌دادند که این مهم تا امروز محقق نشده بود. در این چند سال مسئولان دانشگاهی خبر از آماده پرتاب بودن ماهواره‌های ظفر، پیام امیرکبیر، ناهید یک، دوستی و تدبیر می‌دادند که امروز ماهواره پیام امیرکبیر به فضا پرتاب شد که البته پرتاب آن ناموفق بود.
در چرایی موفق‌آمیز نبودن پرتاب ماهواره اخیر می‌توان به مشکلات قانونی و ساختاری فعالیت‌های حوزه فضایی اشاره کرد که باعث کندی و بی‌نتیجه بودن این فعالیت‌ها شده است. از طرفی بی‌توجهی به حوزه فضایی و متعاقب آن کاهش بودجه آن این مسئله را به ذهن متبادر می‌سازد که در طی ۵ سال اخیر حوزه فضایی یکی از اولویت‌های دسته چندم دولت به شمار رفته است و همین مسئله بتعث شده است که از نقطه مطلوب خود نیز فاصله بگیرد. این مهم تا آنجا پیش رفته است که رهبر انقلاب در مهرماه سال ۹۵ در دیدار با نخبگان، ضمن گلایه از روند کُند صنعت فضایی از مسئولین مطالبه کردند که این طرح‌های مهم نباید مطلقاً تعطیل یا نیمه‌تعطیل باشد.
همچنین این بی‌توجهی به صنعت فضایی منجر به این مسئله شد که در ۳سال اخیر، ۴۰ نفر از متخصصان صنعت فضایی به آمریکا و اروپا مهاجرت کنند و آنجا جذب کار شوند. این موضوع در حالی اتفاق می‌افتد که حتی امارات نیز متخصصان ما را جذب می‌کند و در حال راه‌اندازی صنعت فضایی است و می‌خواهد تا چند سال آینده گردشگر به فضا پرتاب کند.
در توضیح علت کُندی فعالیت‌های حوزه فضایی برخی کارشناسان بر این باورند که این حوزه با مشکل قانونی و ساختاری روبه‌رو است و این موضوع موجب بروز ناهماهنگی و اختلاف در میان دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط شده است که نمونه بارز این ناهماهنگی را می‌توان در اختلافات مرکز ملی فضایی و سازمان فضایی مشاهده نمود.
در مجموع می‌توان گفت موفقیت‌آمیز نبودن پرتاب ماهواره این موضوع را نشان داد که نمی‌شود ۴ سال به حوزه فضایی بی‌توجه بود و پس آن به یکباره به سراغ پرتاب ماهواره رفت. زیرا پیشرفت حوزه هوافضا مستلزم توجه ویژه‌ی مسئولین و تلاش‌های شبانه‌روزی متخصصان است که باید به هر نحوی مورد حمایت قرار گیرند. همچنین توجه به این حوزه، باید از یک‌سو به بازنگری در ساختارهای سیاست‌گذاری و احیای شورای عالی فضایی منجر شود و از سویی دیگر افزایش حمایت‌های مالی و معنوی از این حوزه را درپی داشته باشد.
در پایان باید یادآور شد که فناوری‌های فضایی، از فناوری‌های راهبردی محسوب می‌شوند که از آن‌ها تحت عنوان دستاوردهای غرورآفرین ملی یادشده است. بنابراین در مدار قرار نگرفتن پرتاب ماهواره را نمی‌توان امری مذموم برشمرد، زیرا این فناوری آن چنان پیشرفته است که برای یکبار موفقیت در آن، چندبار شکست نیز باید تجربه کرد. از طرفی نتیجه پرتاب ماهواره پیام امیرکبیر، نوید این را می‌دهد که صنعتی فضایی کشور از کما خارج شده است و پس از ۵ سال، همت ویژه‌ای را برای بازسازی خود می‌طلبد.
نویسنده: سیدسعید نجیبی
