تاریخچه اعتیاد در ایران و جهان مساله مواد و مصرف آن تاریخچه‌ای طولانی دارد. سابقه آشنایی بشر با خشخاش به حدود هفت هزار سال قبل باز می‌گردد. وجود لوحه‌های گلی باستانی از تمدن‌های آن زمان موید این امر است.همچنین استفاده غذایی و دارویی از انواع مواد‌مخدر در چین، هند و کشورهای دیگر در چند هزار سال پیش نیز مورد تایید قرار گرفته است.
در ایران سوءمصرف مواد از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. گیاهانی که افیون و حشیش از آنها به دست می‌آیند از گیاهان بومی این منطقه بوده و شاید بتوان گفت خواص خوراکی، دارویی و روان‌گردان آنها از چند هزار سال قبل توسط ساکنان فلات ایران شناخته شده بود. طبق نوشته هرودوت خواص روان‌گردان حشیش برای اقوام آریایی شناخته شده بود و آنان از این ماده در عزاداری‌های خود استفاده می‌کردند. خواص تریاک توسط پزشکان اسلامی مانند محمد زکریای رازی و ابوعلی سینا توصیف شده است.
اما شواهد مربوط به سوءمصرف آن در موارد غیرپزشکی بسیار نادر است. ابوریحان بیرونی اولین دانشمند اسلامی است که به خاصیت اعتیادآور افیون اشاره کرده و پدیده «تحمل» را تشریح کرده است. در ایران تا قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم کشت خشخاش و تولید تریاک به منظور مصرف داخلی بود اما از نیمه دوم قرن نوزدهم کشت تریاک به عنوان یک محصول ارزآور مورد توجه قرار گرفت. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ایران یکی از اعضای بسیار فعال تجارت جهانی تریاک محسوب و اقتصاد کشور به تولید و صدور تریاک وابسته شد.
در سال ۱۹۲۰ میلادی اولین قانون رسمی ممنوعیت مصرف به نام «قانون تحدید تریاک» به تصویب رسید که طی آن در مدت ۸ سال مصرف شیره ممنوع و استعمال تریاک تنها به منظور مصرف طبی مجاز شناخته شد. دولت برای مصرف مواد مالیات در نظر گرفت و برای معتادان کارت سهمیه صادر کرد. اما این اقدام منجر به کاهش مصرف مواد نشد بلکه قاچاق آن را رواج داد.
پای انگلیس در میان است
با ظهور انقلاب صنعتی در انگلستان این کشور به منظور سرمایه‌گذاری صنعتی خريد مواد اولیه و خام صنایع و ادویه جات موجود در کشورهای آسيایی شرقی نیاز شدید به سرمایه پیدا کرد اما به دلیل ضعف مالی بخصوص کمبود طلا و نقره کافی در این کشور توجهش را به دیگر کشورها خصوصا کشورهای مستمره متمرکز نموده و برای نیل به اهداف خود به ترفندهای متعددی دست زد. اما در ادامه با ساخت مخدرهای صنعتی که از آلمان و انگلستان و برای سربازان جنگی شروع شد فاز جدیدي از اعتیادهای مخرب باز شد که جهان را تحت تاثیر قرار داد.
قرن حاضر و اعتیاد
اولین مراکز فعالیت علمی در زمینه کاهش تقاضا (کاهش مصرف، پیشگیری، درمان و بازتوانی) در سال ۱۳۷۵ تشکیل شد، این مراکز به صورت سرپایی و با نظارت بهزیستی شکل گرفت. در سال ۷۹ مرکز اجتماع درمان مدار و برنامه‌های علمی آن به عنوان روش بازتوانی در مراکز بازپروری مورد استفاده قرار گرفت که نتایج اولیه آن مثبت بود.
مساله پیشگیری از سوءمصرف مواد، موضوعی بود که به سختی مورد توجه مسئولان و مردم قرار می‌گرفت، زیرا به دلیل گستردگی تعداد مخاطبان آن، نیاز به انجام اقدامات همگانی داشت و اقدامات هماهنگ مسئولان مختلف را طلب می‌کرد، علاوه بر اینکه انجام اقدامات درازمدت (که ذات فعالیت‌های پیشگیری است) برای مردم و مسئولان خوشایند نبود. اما فعالیت‌های آگاه‌سازی و اجرای طرح‌های جامع پیشگیری با مخاطب افراد سالم به تدریج رشد یافت به نحوی که لزوم انجام اقدامات مختلف کاهش تقاضا به مرور توانست بر تفکر یک‌جانبه مقابله با عرضه به صورت قهرآمیز به افراد معتاد غلبه کند.
مخدرهای طبیعی در همسایگی و صنعتی‌ها در غرب
قبل از انقلاب روز به روز مساله کشت خشحاش و اعتیاد مردم به تریاک، گسترش بیشتری یافت و در حکومت پهلوی به اوج خود رسید، به نحوی که خاندان آمریکایی شاه، خود رهبری قاچاق مواد‌مخدر و اشاعه آن را در سطح جامعه به عهده گرفتند. به موجب شواهد و مدارک دفتر مبارزه با مواد‌مخدر سازمان ملل متحد (در اوائل دهه ۱۹۶۰)، خاندان پهلوی فعالیت‌های مربوط به قاچاق مواد‌مخدر را در ابعاد وسیع و همراه با سرمایه‌گذاری‌های چند صد میلیون دلاری و در پناه سرنیزه و خفتقان رژیم انجام می‌دادند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استعمارگران که دست خود را کوتاه می‌دیدند برای نابودی انقلاب یا کنترل آن، اشاعه بیشتر مواد‌مخدر را به عنران یکی از حربه‌های اساسی به کار گرفتند تا بالاخره با هوشمندی رهبر معظم انقلاب بخش عظیمی از این اقدامات نابود شد.
امروزه اما بیشتر مخدرهای طبیعی توسط همسایگان شرقی کشور تولید و وارد کشور می‌شود اما مخدرهای صنعتی از غرب به شرق آمده و مستقیم جان و مال و خانواده‌های شرقیان را نشانه گرفته است.
اعتیاد، بیماری رو به فنا
اعتیاد یک بیماری اصلی، پیش‌رونده و كشنده است. این عارضه، نوعی ارتباط تسکین‌دهنده با یک مادۀ روان‌گردان یا تأثیر گزار بر ذهن و یا رفتاری که ما را در برابر ميل بیش از حد، ناتوان می‌کند می‌باشد. اعتیاد به عنوان حالتی که در آن بدن انسان برای انجام فعالیت‌های عادی خود به یک ماده یا یک رفتار خاص وابسته می‌شود تعریف شده است. زمانی که ماده مورد نیاز در اختیار بدن قرار نمی‌گیرد یا انجام رفتاری که شخص معتاد بدان وابسته شده است امکان‌پذیر نمی‌باشد، نتیجه کار بروز علائم خماری يا محروميت است.
اعتیاد را می‌توان اجبار به انجام کاری تعریف کرد که فرد از پیامدهای زیان‌بار آن آگاه است. حتي والدين، همسر و ديگر نزدیکان فرد معتاد به راحتي اين واقعيت را كه اعتياد نوعي بيماری است نمي پذيرند.
علت اين امر آن است كه اين افراد نيز از لحاظ احساسي درفرايند بيماری فرد معتاد درگير هستند. با آنکه از واژه "اعتیاد" اغلب در اشاره به وابستگی به مواد‌مخدر یا مشروبات الکلی استفاده شده و تحت عنوان اعتیاد به مواد نیز از آن یاد می‌شود، این احتمال نیز وجود دارد که انسان به فعالیت‌های دیگری چون قمار، پرخوری یا حتی خریدهای بی‌مورد و بیش از اندازه معتاد شود. آنچه مسلم است دنیا امروز در دام اعتیاد اسیر است و هر چه پیش می‌رویم با کشف تازه و رونق مواد صنعتی با قیمتی کم و البته آثار زیان‌باری بیشتر از مواد طبیعی جهان به‌چالش جدی دعوت می‌شود که برای مبارزه با آن عظمی همه‌جانبه می‌خواهد.
در این بین برخی جوانان ایران اسلامی هم درگیر این ماده افیونی که اغلب به صورت قاچاق وارد می‌شد هستند و به نظر می‌رسد اگر اقدامی جدی در بازیابی این بیماران نشود تعداد بیشتری درگیر این دام می‌شوند دامی که نه تنها خود فرد بیماران را بلکه همه خانواده و آشنایان را نیز دچار عواقب آن خواهد کرد.
در راستای عمل به دستور مقام معظم رهبری درباره ریشه‌یابی آسیب‌های اجتماعی می توان با تلاش بیشتر برای محافظت از مرزها و برخوردی سخت‌تر با قاچاقچیان در کنار وضع قوانین حمایتی در مواجهه با معتادان برای بازیابی و بازپروری آنها کاری انجام داد تا جامعه بیش از پیش با این واقعه تلخ دست و پنجه نرم نکند و سرمایه های کشور که همان جوانان هستند خدای نکرده هرز نرود.
مائده شیرپور
