از آنجا كه پدر و مادر نسبت به فرزندان وظايف دارد و متقابلاً بر عهده آنان حقوق نيز دارد، و اين حقوق در دنياى غرب به كلّى فراموش شده است.اين، ناشى از آن وضعيتى است كه در آنجا حاكم است كه فرزندان پس از بلوغ قانونى، محيط خانواده را ترك گفته، به فكر زندگى جدا از پدر و مادر هستند. چنين برنامهاى آن چنان محيط خانواده را سرد و منجمد كرده است كه چه بسا سالى مىگذرد پدران و مادران روى فرزندان خود را نمىبينند. هر چه از دوران جدايى آنان بگذرد بر بىعلاقگى آنان نسبت به والدين افزوده مىشود. بالاخره موقعى كه پدر و مادر پا به پيرى و فرتوتى بگذارند چنان بيچاره مىشوند كه دولت مجبور مىشود كه اين گروه را در نقطه يا نقاطى به نام خانه سالمندان جاى دهد.
متأسفانه بر اثر تهاجم فرهنگى و تقليد از فرهنگهاى منحط بيگانه اين وضعيت در جوامع اسلامى نيز كم و بيش راه يافتند، پدران و مادران پيرى كه يكروز چشم و چراغ خانوادهها بود و احترامش به همه لازم بود كمكم از كانون گرم خانوادهها رانده و در خانه سالمندان جاى مىگيرند.قرآن كريم بر همه اين ايدهها و باورها و فرهنگهاى غلط، مُهر بطلان مىزند و حقوق بس بزرگ براى مادران در كنار حقوق پدران بيان مىكند، كه به طور اجمال، به مهمترين آنها اشاره مىشود.
الف) حق احسان
ب) حق احترام
قرآن كريم احترام پدر و مادر را خصوصاً در دوران پيرى و شكستگى آنان واجب و لازم مىداند، از كلام درشت و برخورد ناشايسته با آنان نهى نموده «و قضى ربّك اَلاّ تعبدوا اِالاّ ايّاهُ و باالوالدين احساناً اِمّا يَبْلُغَنّ عند الكِبَر احدهما او كلاهما فلاتقل لهما اُفٍّ و لاتنهرهما»: و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد! هر گاه يكى از آن دو، يا هر دوى آنها، نزد تو به سن پيرى رسند، كمترين اهانتى به آنها روا مدار! و بر آنها فرياد مزن! و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو ( سوره اسراء، آيه ۲۳) نيز به برخورد شايسته و گفتار كريمانه با آنان، امر مىنمايد: «و قل لهما قولاً كريما» ( سوره اسراء، آيه۲۳) اين حق احترام به درجهاى است كه قرآن دستور مىدهد در مقابل آنان متواضع باشيد و به آنان لطف و محبّت نماييد: «و اخفض لهما جناح الذُّلِّ من الرّحمة»: و بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! ( اسراء، آيه ۲۴).
ج) حق دعا و طلب آمرزش
قرآن كريم ما را فرمان مىدهد براى پدر و مادرتان دعا بكنيد و از خداوند براى آنها طلب آمرزش نماييد: «قُل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرا»: و بگو: «پروردگارا! همانگونه كه آنها مرا در كوچكى تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار ده! (سوره اسراء، آيه ۲۴) دعا در حق پدر و مادر اختصاص به زمان حيات آنها ندارد و پس از درگذشت آنها نيز در ياد آنها بود و برايشان طلب مغفرت و آمرزش كرد، قرآن كريم مىفرمايد: «ربّ اغفرلى و لوالدىّ»: پروردگارا مرا و پرد و مادرم را بیامرز (سوره نوح، آيه ۲۸)«ربّنا اغفرلى و لوالدىّ و للمؤمنين يوم يقوم الحساب»: پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز كه حساب برپا مىشود، بيامرز! (سوره ابراهيم، آيه ۴۱).
احترام محدود
قرآن كريم گرچه با بيان گسترده انسان را به بزرگداشت والدين و اطاعت و فرمانبردارى از آنان دعوت نموده، ولى در عين حال، نكته قابل توجّه را يادآور شده است و آن اين است كه مهر و مودّت فرزند به والدين نبايد كوركورانه باشد و موجب شود كه انسان پا از مرز عدالت فراتر نهند.و اگر آنان را ظالم و ستمگر تشخيص دهد نبايد از شهادت برحق عليه آنان خوددارى كند «يا ايّها الّذين آمنوا كونوا قوّامين باالقسط شهداء للّه و لو على انفسكم او الوالدين و الاقربين..»: اى كسانى كه ايمان آوردهايد! كاملًا قيام به عدالت كنيد! براى خدا شهادت دهيد، اگر چه (اين گواهى) به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد! (چرا كه) اگر آنها غنىّ يا فقير باشند، خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند. بنا بر اين، از هوى و هوس پيروى نكنيد كه از حق، منحرف خواهيد شد! و اگر حق را تحريف كنيد، و يا از اظهار آن، اعراض نماييد، خداوند به آنچه انجام مىدهيد، آگاه است. (سوره نسآء، آيه ۱۳۵)
اگر پدر و مادر انسان را به شرك و بتپرستى و انحراف از جاده حق دعوت كردند بايد در برابر آنان مقاومت نشان داد، «و انْ جآهَداك على ان تشرك بى ماليس لك به علمٌ فلاتطعهما»: ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند، و اگر آن دو (مشرك باشند و) تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى، از آنها پيروى مكن! بازگشت شما به سوى من است، و شما را از آنچه انجام مىداديد با خبر خواهم ساخت! (سوره لقمان، آيه ۱۵) پس نتيجه اين مىشود همانطور كه مرد در خانواده از حق و حقوقى برخوردار است زن نيز در خانواده از حق و حقوق برخوردار است، و هيچ فرق بين اين دو از اين جهت نيست.
قرآن كريم در آيات متعدّد در كنار دعوت به يكتاپرستى و نهى از پرستش غير نيكى به پدر و مادر را پيش مىكشد و به آن فرمان مىدهد، گويى نيكى به اين رو در دومين مرحله از اهميت قرار دارد:
«و اعبدوا اللّه و لاتشركوا به شيئاً و بالوالدين احساناً»: و خدا را بپرستيد! و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد! و به پدر و مادر، نيكى كنيد (سوره نسآء، آيه ۳۶)
«قل لو تعالَو اَتلُ ما حرّم ربّكم عليكم الاّ تشركوا به شيئاً و باالوالدين احساناً»: بگو: «بياييد آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است برايتان بخوانم: اينكه چيزى را شريك خدا قرار ندهيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد! (سوره انعام، آيه ۱۵۱)
«و اذ اخذنا مثاق بنى اسرائيل لاتعبدون الّا اللّه و بالوالدين احساناً»: و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد (سوره بقره، آيه ۸۳).
احسان، يك مفهوم وسيع و دامنهدار است كه محدود و منحصر به يك يا چند چيزى نمىشود و هر كار نيك و شايسته انسان براى كسى انجام دهد كه منفعت مادى و يا معنوى براى او در بر داشته باشد احسان براى او شمرده مىشود، پس انفاق و رسيدگى به امور مادى و معيشتى پدر و مادر احسان به آنها است، قرآن كريم به اين مطلب اشاره دارد:
«يسئلونك ماذا يُنفقوا قُل ما انفقتم من خيرٍ فللوالدين و الاقربين»: از تو سؤال مىكنند چه چيز انفاق كنند؟ بگو: «هر خير و نيكى (و سرمايه سودمند مادى و معنوى) كه انفاق مىكنيد، بايد براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد. (بقره ، آيه ۲۱۵).
