نوروز از دیرباز فرصتی است برای دید و بازدید خانوادهها، اما تعطیلات این عید ایرانیان چند سالی است تغییر چهره داده و بخش زیادی از جامعه، سفر را به انجام مراسم سنتی دید و بازدید ترجیح میدهند.
آمار منتشر شده از سوی دستگاههای متولی، نشاندهنده رشد سفرهای نوروزی در یک دهه گذشته است. در حالی که در نوروز ۱۳۸۵ و براساس واحد نفر - سفر، تعداد ۳۵ میلیون سفر در کشور انجام شده بود، بنابر آمار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ایرانیان نوروز ۹۴ بیش از ۶۰ میلیون «نفر اقامت در شب» را ثبت کردند که معادل ۱۵ میلیون مسافر نوروزی است. به تعبیری دیگر در نوروز سال گذشته از هر ۵ ایرانی یک نفر به سفر نوروزی رفته است.
آمار کلی سفرهای نوروزی ۹۵ هنوز به شکل دقیق منتشر نشده است اما آمار غیررسمی، امسال هم از رشد ۴ درصدی سفرها خبر میدهد. این آمار در شرایطی ارائه میشود که در سنن و آداب نوروزی مردم کشورمان، دید و بازدیدهای خانوادگی سهم مهمی دارد. از گذشتههای دور نوروز برای ایرانیان بهترین زمان برای انجام صله ارحام با بستگان و اقوام بوده است، پدیدهای که در چند سال گذشته رنگ و لعاب خود را کمکم از دست داده و خانوادههای ایرانی را رهسپار جادهها کرده است.
به نظر میرسد تغییر شرایط و سبک زندگی خانواده ایرانی، تغییر نسلها و پیچیدگیهای زندگی در کلانشهرها موجب گرایش مردم از مناسبات خانوادگی به سمت سفر شده است.
شکافهای اقتصادی و فرهنگی منشاء دوری خانوادهها
به گزارش مهر، نیره توکلی، جامعهشناس در اینباره معتقد است: امروزه شکل زندگی بسیار عوض شده است و روابط چهره به چهره به روابط مجازی تغییر کرده اند. این تغییر شرایط تا حدی است که حتی میان خویشاوندان هم فاصله بسیار زیاد شده است. اختلافهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نسلی در شهرهای بزرگ که فاصله مکانی هم به آن دامن زده است، سبب شده تا مردم کمتر از گذشته با بستگان و اقوام خود مرتبط باشند.
وی درخصوص نوع جدید روابط خانوادگی در ایران میگوید: اگر در گذشته دامنه دید و بازدیدهای نوروزی به اقوام درجه ۳ و ۴ و حتی دوستان خانوادگی هم کشیده میشد، به نظر میرسد مناسبات خانوادگی ایرانیان، امروزه به روابط درجه یک و ۲ مثل پدر و مادر، خواهر و برادر، عمو، خاله، دایی و... محدود میشود. پیش از این فرزندان در خانوادهها حتی خویشاوندان بسیار دور پدر و مادر خود را میشناختند اما امروز آشنایی فرزندان با نسبتهای خانوادگی در همین روابط نسبتا کوچک خلاصه میشود و خویشاوندان از نسلهای قبل و بعد خود را به سختی میشناسند.
رئیس گروه هنر انجمن جامعهشناسی ایران ادامه میدهد: همین دور شدن بستگان از یکدیگر سبب میشود که اعضای جدیدتر خانواده و خانوادههای جدیدتر، ارتباط با گروههای غیرفامیلی را بر مناسبات خانوادگی ترجیح دهند. امروزه بسیار میبینیم که خانوادهها با دوستان و همکاران خود به سفر میروند یا رفت و آمد دارند و این پدیدهای است که تا چند دهه پیش از این بسیار کم بود. در واقع میتوان گفت امروزه عوامل و مشابهتهایی غیر از مشابهت خونی موجب نزدیکی افراد و خانوادهها به هم شده است.
خانواده امروز ایرانی کمتر در قید روابط خونی است
توکلی با بیان اینکه با وجود تغییرات نسلی گسترده و ایجاد سبکهای جدیدی از زندگی، دید و بازدیدهای خانوادگی با خویشاوندان بلافصل هنوز هم دیده میشود، معتقد است: خانواده ایرانی امروز کمتر در قید و بند روابط خونی است اما اگر با خویشاوندان دور در طول سال رفت و آمد داشته باشد و به عبارتی در زندگی هم حضور داشته باشند، این رفت و آمدها به طور طبیعی در طول ایام نوروز هم ادامه مییابد ولی اگر در طول ۳۶۵ روز سال ارتباطی با هم نداشته باشند، این دوری در تعطیلات نوروز ترمیم نمییابد، بنابراین ریشه مسئله کمرنگ شدن روابط خانوادگی در جایی غیر از تعطیلات و سفرهای نوروزی است.
این جامعهشناس با اشاره به پیچیدگیهای زندگی مدرن، مشغلههای خانوادگی، شغلی و... میگوید: فشارها و استرسهای زندگی در شهرهای بزرگ از جمله ترافیک، آلودگی هوا، صوتی و دیگر مسائل سبب میشود خانوادهها کوتاهترین فرصتها را برای رهایی از این شرایط غنیمت بشمارند و از این منظر، سفرهای نوروزی نه تنها یک آسیب در مناسبات خانوادگی به حساب نمیآید بلکه فرصتی است که خانوادهای را که هر یک از اعضای آن درگیر مسائل و گرفتاریهای شخصی خویش است، در مکانی به دور از دغدغههای روزمره دور هم جمع کند تا بیشتر از آنکه به مشکلات روزانه خود فکر و صحبت کنند، به مسائل عاطفی و احساسی داخل خانواده بپردازند.
وی ادامه میدهد: از آنجا که شیوه کار و تولید ایرانیان در طول چند دهه اخیر از کشاورزی به سمت مشاغل خدماتی تغییر سریعی را تجربه کرده است، خانوادهها در طول روز جدا از یکدیگر هستند و در طول سال نیز ایام تعطیلی کمی در اختیار دارند و تلاش میکنند در روزهای کوتاه تعطیلی در کنار هم باشند و این فرصت مغتنم را صرف دید و بازدید با افرادی که در طول سال ارتباطی با آنها نداشته اند، نکنند. این مناسبات اگرچه برای نسلهای گذشته امری واجب و آیینی به حساب میآمد اما با تاسف باید گفت رفت و آمد با افرادی که در طول سال قرار است فقط یکبار دیده شوند، جذابیتی برای نسلهای امروزی به ویژه کودکان و نوجوانان ندارد.
توکلی میافزاید: از سوی دیگر فرزندان که در طول سال کمتر نقش واقعی پدرانه و مادرانه را از والدین خود میبینند، دوست دارند نقش پدر و مادر مهربان را در طول سفر درک کنند؛ پدر و مادری که با مهربانی خانواده را دور هم جمع میکنند، مشقتهای سفر را به جان میخرند تا خانواده و فرزندان ساعتها یا روزهایی را با خوشی کنار هم باشند. فراموش نکنیم که خاطره سفر، زیباترین تصویری است که تا پایان عمر در یاد و خاطره فرزندان میماند.
این جامعهشناس معتقد است: به طور کلی کسانی که در طول سال در زندگی انسان هستند، در تعطیلات هم هستند و کسانی که نیستند را نمیتوان با زور سنت و اینکه یک رابطه فامیلی و خونی نه چندان نزدیک دارند، وارد زندگی کرد.
وی با تاکید بر اینکه با وجود همه مشکلات، خانواده ایرانی تا حد امکان روابط خود با خویشاوندان را حفظ کرده است، میگوید: روابط عمو، خاله، دایی و... هم اگر روابط خانوادگی قوی باشد و از لحاظ سلایق فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی، اختلاف زیادی نداشته باشد، وجود دارد اما به افراد و دوایر خاصی از ارتباطات خانوادگی محدود است.
رئیس گروه هنر انجمن جامعهشناسی معتقد است: کم شدن ارتباطات خانوادگی اگرچه در سنن و آیین ایرانیان مطلوب نیست، اما با توجه به مقتضیات زندگی امروزی، به خودی خود نمیتواند یک آسیب باشد و سفرهای نوروزی بیشتر از اینکه عامل کم شدن روابط خانوادگی باشد، تا حدی معلول و نتیجه کم شدن روابط است. سفر نتیجه تغییر شکل زندگی و مطرح شدن انواع جدیدی از گذران اوقات فراغت خانوادگی است. سفر نوروزی از سویی عامل نمایان شدن قشربندی و طبقه طبقه شدن جامعه حول افکار و فرهنگ مشترک است.
عیدی گرفتن جذابیتی برای فرزندان طبقه متوسط ندارد
وی میافزاید: طبقه متوسط جامعه به عنوان طبقهای که تا حدی حق انتخاب دارد، طی روندی که از پیش از سال ۵۷ شروع شده و تا امروز ادامه یافته، به یک رفاه نسبی رسیده است و همین سبب شده که خانوادههای طبقه متوسط نیازهای اولیه خود را برای خانواده و فرزندان مهیا کنند. در این خانوادهها دید و بازدید نوروزی و مناسباتی مثل دریافت عیدی و دیگر سنن نوروزی جذابیتی برای فرزندان ندارد و فرزندان طبقه متوسط، مشوق والدین برای سفر هستند.
این جامعهشناس میگوید: البته شکلگیری سفرهای نوروزی و جایگزین شدن آن به جای دید و بازدیدهای خانوادگی، تنها نتیجه تغییرات اجتماعی نیست بلکه سبک زندگی در تمام ستون تغییر کرده است. ما تا چند سال پیش اصطلاحی به نام ایرانگردی نداشتیم و سفرهای ایرانیان محدود میشد به سفرهای زیارتی مثل مشهد و قم. ایرانگردی هم فینفسه امر بدی نیست، بلکه در سنتهای دینی و مذهبی ما همواره به سفر تاکید شده است. از طرفی انسانها به تنهایی به سفر نمیروند بلکه با خانواده میروند یا با تورهایی که خودش شبکهای از روابط کم تنش را پدید میآورد. با این تحلیل، تغییر سبک گذران تعطیلات نوروزی از روابط خویشاوندی به سفر، در کنار ایجاد برخی چالشها در مناسبات خانوادگی سنتی به ویژه در خانوادههای گسترده، زمنیه و پتانسیل مناسبی برای تحکیم روابط خانواده هستهای متشکل از پدر و مادر و فرزندان به شمار میرود.
مسافرت بهترین راه در تحکیم روابط خانوادگی
اشکان دلیری، کارشناس گردشگری نیز درخصوص تغییرات ایجاد شده در روابط خانوادگی و جایگزینی آن با سفر در تعطیلات نوروزی میگوید: در فرهنگ ملی و دینی ما به همان اندازه که به مناسبات خانوادگی اهمیت داده شده است، سفر نیز به عنوان راه خودشناسی و خداشناسی مورد توجه بوده است. از گذشته همواره تاکید شده است که اگر میخواهید روحیات و خصوصیات فردیِ شخصی را بشناسید با وی به سفر بروید و مسافرت یکی از بهترین راهها در تحکیم روابط خانوادگی است.
این کارشناس میافزاید: در زندگی خانوادگی امروزی، شاید کمتر پیش آید که افراد خانواده در محیطی کمتر از ۵-۴ متر دور هم بنشینند و از مسائل خود بگویند. امروزه با ورود تکنولوژیهای ارتباطی نوین به خانوادهها، افراد اگرچه به ظاهر کنار همه نشسته اند، اما ذهن آنها جای دیگری است. شبکههای اجتماعی اگرچه افراد دور را به انسان نزدیک کرده است اما در نقطه مقابل، افراد نزدیک را از هم دور کرده است. میانگین صحبت بین اعضای خانواده ایرانی به شدت کاهش یافته و به چند دقیقه در طول روز رسیده است. دو یا سه شیفت کار کردن در طول روز، اعضای خانواده را از هم دور کرده است و والدین شاغل، تربیت فرزندان کوچک خود را به مهدکودک و فرزندان بزرگتر خود را به دیگر نهادهای اجتماعی مثل مدرسه و دانشگاه سپرده اند. در چنین موقعیتی سفر نوروزی بهانه خوبی است تا اعضای خانواده پس از یک سال مشغلههای شخصی، در کنار هم باشند.
در سفر حتی اگر افراد بخواهند از شبکههای اجتماعی استفاده کنند، به دلیل محدودیت خدمات اپراتورهای تلفن و اینترنت در مناطق دوردست و مقاصد گردشگری، عملا این امکان از افراد گرفته میشود و اعضای خانواده در یک توفیق اجباری دور هم جمع میشوند دلیری با بیان تجربیات خود از حضور خانوادهها در تورهای گردشگری معتقد است: اعضای خانواده در این سفرها به طور طبیعی از تکنولوژی ارتباطی فاصله میگیرند و به روابط حقیقی نزدیک میشوند. امروزه در بسیاری از هتلهای جهان افراد حق همراه داشتن تلفن همراه را ندارند و این نشاندهنده میزان آسیب شبکههای اجتماعی در خانواده است. در سفر حتی اگر افراد بخواهند از شبکههای اجتماعی استفاده کنند، به دلیل محدودیت خدمات اپراتورهای تلفن و اینترنت در مناطق دوردست و مقاصد گردشگری، عملا این امکان از افراد گرفته میشود و اعضای خانواده در یک توفیق اجباری دور هم جمع میشوند. در این تحلیل اگرچه سفرهای نوروزی فرصت ارتباط خانوادهها با یکدیگر را محدود میکند، اما در تقویت روابط درون خانواده موثر و مثبت است. توضیح آنکه به دلیل تغییر زمان سفرهای خانواده در هفته اول تعطیلات یا دور دوم سفرهای نوروزی، بسیار محتمل است که خانوادهها در یک زمان واحد آماده میزبانی از یکدیگر نباشند. حال این انتخاب با خود افراد است که از تعطیلات نوروز برای بازسازی روابط درون خانوادگی استفاده کنند یا به سنتهای دیرین و خوب ایرانیان در روابط میان خانوادگی یا میان دوستان و آشنایان بپردازند.
ارتباطات خانوادگی در ایران جایگزین دولت رفاه
کمیل سهیلی، کارشناس ارشد ارتباطات اجتماعی نیز میگوید: تغییر سبک زندگی مردم از دید و بازدیدهای نوروزی به انجام سفر احتمالا تاثیر دو سویهای در مناسبات اجتماعی و خانوادگی جامعه ایرانی دارد. از سویی ارتباطات خانوادگی در بخشهای سنتی جامعه ایران جایگزین دولت رفاه است که در کشورمان یا شکل نگرفته یا اگر تا حدی هم شکل گرفته، در پوشش خدمات اجتماعی به شهروندان موفقیت چندانی کسب نکرده است بنابراین افراد در چنین جامعهای همچنان نیازهای اجتماعی و حمایتی خود را بیشتر از آنکه از دولت دریافت کنند از خانواده و بستگان خود دریافت میکنند. در این وضعیت از میان رفتن یا کمتاثیر شدن مناسبات خانوادگی میتواند آثار سویی در دریافت خدمات اجتماعی و حمایتی برای افراد ایجاد کند.
وی معتقد است: در نقطه مقابل سفر میتواند علاوه بر ایجاد انسجام میان خانواده، به تشکیل شبکههای اجتماعی حمایتی در میان اعضای جامعه کمک کند. دوستی و آشناییهایی که در هنگام سفر به وجود میآید، به تجربه، بادوامترین ارتباطات اجتماعی پس از خانواده هستند.
این کارشناس ارشد ارتباطات اجتماعی که سالها به عنوان گردشگر در زمینه معرفی فرهنگ ایرانی به جهانیان هم فعالیت داشته است، ادامه میدهد: البته همه اینها در شرایطی است که سفر با نیت و قصد قبلی و با برنامه ریزی و هدف انجام شود. متاسفانه امروزه شاهدیم برخی سفرهای نوروزی تنها برای فرار از دید و بازدید و رسم و رسومی انجام میشود که به تعبیر بخشهای مدرنتر جامعه، دست و پاگیر و زائلکننده زمان تعطیلات هستند. این تنها به طبقات مرفه یا متوسط جامعه محدود نمیشود. هزینههای بالای مایحتاج عمومی نوروز در کنار خرید اقلام مختلف پذیرایی مثل میوه و آجیل و شیرینی سبب شده است حتی اقشار طبقات پایینتر جامعه هم سفر را به خانه ماندن و پذیرایی از میهمانان ترجیح دهند. استقبال بالای جامعه ایرانی از سفر ارزانقیمت، چادر زدن در خیابان و پارک و... گواهی است بر همین ادعا که بخشهایی از جامعه سفر ارزان را به رسم و رسومی که از سادگی خارج شده و به تجمل رسیده است، ترجیح میدهد.
مسافرت، برای فرار از مخارج نوروزی
سهیلی میگوید: از جایگاه کسی که سالها سفر را تجربه کرده است معتقدم مسافرت علاوه بر آثار مثبت در خانواده، میتواند در افراد هم تاثیرات خوبی بر جای بگذارد. اگرچه گسترش ارتباطات در دنیا سبب شده در کسری از ثانیه همه در دورترین نقاط دنیا از احول هم مطلع شوند، اما خودمحوری در میان ایرانیان مشهود است. اینکه ما در درجه اول خود، در درجه دوم خانواده و در مراتب بعدی محله و شهر خود را محور تمام جهان بدانیم هنوز در بخشهایی از جامعه وجود دارد. البته علاقه به شهر و کشور امری طبیعی و لازم است اما دیدن نقاط ضعف و اصلاح آنها تنها با مقایسه شرایط با دیگر سبکهای زندگی و نقاط مختلف امکانپذیر است.
از ماحصل مباحث مطرح شده اینطور به نظر میرسد که علیرغم خوشنودی از این موضوع که مردم تلاش کردند با سفر با فرهنگ و ریشه تاریخی دینی کشور بیشتر آشنا شوند و همچنین با افزایش سفرهای داخلی و کاهش سفرهای خارجی تصمیم دارند ضمن لذت بردن از تعطیلات به اقتصاد خانواده خود کمک کنند اما اینکه دید و بازدیدهای خانوادگی کم و یا حذف شود اقدامی است که باید مورد بازنگری قرار گرفته و فکری به حال آن شود تا سنت دیرینه دید و بازدید حفظ شود.