هفته گذشته گروه مطالعات کشمکش و همکاری در خاورمیانه پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی را با موضوع "کارکرد سازمان ملل متحد در مواجهه با بحران ها؛ نقاط قوت و ضعف" برگزار کرد. این نشست با حضور عبدالرضا غفرانی کارشناس ارشد روابط بین الملل و دیپلمات سابق جمهوری اسلامی ایران در این مرکز برگزار گردید که گزیده مباحث مطروحه از نظر خوانندگان محترم روزنامه سیاست روز می گذرد.
غفرانی در شروع سخنان خویش به نقش و اهمیت سازمانهای بین المللی اشاره کرد و گفت : سازمانهای بین المللی یک مسئله تازه و جدید ی نیست بلکه از دوران باستان مسئله تشکیل سازمان های بین المللی مورد توجه عقلا ، فلاسفه و دانشمندانی چون کنفسیوس در چین و کانت بوده است . هدف آنها از ایجاد سازمان بین المللی ایجاد صلح و امنیت میان کشورها و همیشه مطمح نظر اندیشمندان بوده و همیشه فکر تشکیل آن بعد از جنگهای طولانی و خونین به نظر سیاستمداران رسیده است که به دنبال جلوگیری از جنگ و خونریزی بوده تا صلح دایمی پدید آورند و از جنگ جدید جلوگیری کنند .
وی درادامه گفت : سازمان ملل بعد از ناکامی جامعه ملل که نتوانسته بود جلوی جنگ جهانی دوم را بگیرد در سال ۱۹۴۵ شکل گرفت . این سازمان با توجه به همان اهداف اندیشمندان و عقلا در سانفرانسیسکو که تنها ۳۰-۲۰ کشور در آن حضور داشتند ، شکل گرفت و بعد از قریب به هفتاد سال یا هفت دهه همچنان به کار خویش ادامه می دهد . سازمانهای قبل از سازمان ملل متحد از آنجا که نتوانستند جلوی جنگهای جهانی را بگیرند اغلب با شکست مواجه بوده اند.
عبدالرضا غفرانی بحث خود را با این سوال ادامه داد که ؛ حال باید پرسید که چرا سازمان های بین المللی پیش از سازمان ملل و حتی خود سازمان ملل هنوز نتوانسته به هدف اصلی اش یعنی ایجاد صلح و امنیت بین المللی نایل شود ؟
و ي در پاسخ به این سؤال گفت : یکی از مهمترین دلایل "خودخواهی " کشورهای عضو است . هر کشوری دارای حاکمیت مستقل است ولی هرگاه کشوری عضو یک سازمان گردید برای موفقیت و پیشبرد اهداف سازمان باید تا حدودی از حاکمیت خود صرف نظر کنند و خودخواهی را کنار بگذارند در حالیکه این کشورها حاضر نیستند که چنین بکنند و در این میان خودخواهی قدرتهای بزرگ بیش از بقیه مشهود است . اگرچه آنها با پیوستن به یک سازمان بین المللی پذیرفته اند که جنگ یک فاجعه است و کشتار و تخریب تداوم نسلها را با خطر مواجه می کند اما رفتار خودخواهانه آنها با اهداف سازمان ملل د ر پارادوکس جدی قرار دارد .
وی ادامه داد ؛ بطور کلی سازمان ملل با همه فراز و نشیب ها قریب هفتاد سال است که به کار خود اد امه می دهد و نسبت به سایر سازمانهای بین المللی پیش از خود عمر بیشتری داشته است . همین مسئله نشان می دهد که سازمان ملل متحد علاوه بر ضعفهای اساسی خود ، موفقیتهایی نیز داشته است .
یکی از موفقیتهای سازمان ملل اینست که هنگامی که این سازمان در سال ۱۹۴۵ در سانفرانسیسکو تشکیل شد تنها بیست کشور عضو آن بودند اما امروز نزدیک به ۱۹۰ کشور در این سازمان عضویت دارند . تمام کشورهای کوچک و بزرگ حتی قدرتهای بزرگ در پی پیداکردن یک مرجع بین المللی به عضویت این سازمان برآمده اند . حتی آوردن کشوری مانند آمریکا زیر این چتر یکی از موفقیتهای بزرگ این سازمان به شمار می رود . چرا که آمریکا طبق اصل مونروئه و به دلیل دوری از اروپا علاقمند بود هیچگونه دخالتی درآنچه در اروپا رخ می دهد ، نداشته باشد ولی پیشرفت تکنولوژی و انفجار اطلاعات موجب شد آمریکا هم به حضور در جامعه بین المللی تن دردهد و از انزوا خارج شود .
این کارشناس مسائل بین الملل افزود ؛ یکی دیگر از موفقیتهای سازمان ملل اینست که در طول ۷۰ سال توانسته باابزاری که داشته مقداری به کاهش منازعات و پایان جنگ ها کمک کند اگرچه در این موضوع ایده آل عمل نکرده است .
اما در کنار این موفقیتهای نسبی ، طبق آماری که خود سازمان ملل تهیه کرده ، تعداد جنگها میان کشورها کم شده ولی جنگ میان قومیتها و جنگهای داخلی بیشتر شده است و متأسفانه این یک پدیده خطر ناک است .
غفرانی سومین دلیل موفقیت سازمان ملل را در گسترش وظایف این سازمان می داند . وی گفت ؛ این سازمان طبق آنچه مد نظر رهبران آن بود (حفظ صلح و آرامش بین المللی) امروز سازمان ملل در مسایلی از قبیل ؛ سلامت ، بهداشت ، زنان، کودکان ، کار ، حقوق بشر ، فقر ، بیماری و ... غیره نیز فعالیت داردو بدین منظور سازمانهای تخصصی در گوشه کنار دنیا تشکیل شده اند و در حال فعالیتند . حال باید پرسید اگر این سازمانها وجود نداشتند آیا شرایط جهان اینگونه بود ؟ باید گفت قطعاٌ بدتر بود . اگرچه شرایط امروز نیز ایده آل نیست .
وي افزود؛ برای توجیه اینکه یک سازمان بین المللی موفق عمل کرده یا خیر آوردن مصاد یق کمک بزرگی به شمار می رود . به عنوان نمونه در بحران سوریه ، از همان روزی که آغاز شده ، سازمان ملل وارد عمل شده است دو دیپلمات کارکشته مثل کوفی عنان و اخضر ابراهیمی را روانه سوریه ساخته است . کوفی عنان برای مذاکره با طرفهای درگیر ، دولت وکشورهای حامیان طرفین درگیر وارد سوریه شد که چون نتوانست کاری از پیش ببرد استعفا داد . چون دیگر کشورها حاضر به همکاری با وی نبودند . از سویی بدبختانه یا خوشبختانه ، سازمان ملل نیروی نظامی ندارد و به همین دلیل مصوباتش ، غیر از مصوبات شورای امنیت که بصورت قطعنامه صادر می شود از ضمانت اجرایی برخوردار نیست . دیپلمات دیگر اخضر ابراهیمی است که اکنون وارد مذاکره شده ولی موفقیت چندانی کسب نکرده . اینها از ضعف سازمان ملل به عنوان نهاد حفظ صلح به شمار می رود .وی ادامه داد ، از همین موضوع می توان فهمید که ، بسیاری از منتقدین سازمان ملل براین باورند ، سازمانی که ابزار نظامی ندارد نمی تواند مؤثر باشد . البته من می خواهم بگویم که چنین هم نیست در طول پنجاه سال گذشته تاکنون هرگاه بحرانی به وجود آمده سازمان ملل توانسته با تجمیع نیروهای پاسدار صلح بین المللی وارد قضیه شود.
وي از سه ابزار سازمان ملل در حل بحرانها نام برد و گفت ؛ سازمان ملل در حل بحرانها از سه ابزار استفاده می کند
الف: تعیین میانجی و مذاکره کننده
ب: اعزام نیرو با کمک کشورها با نام نیروهای حافظ صلح
ج: متارکه یا جداسازی
اما یکی دیگر از ضعف های سازمان ملل در تأمین نیروهای نظامی است و این سؤال وجود دارد که سازمان ملل نیروهایش را چگونه تأمین می کند . بازهم قدرتهای بزرگ تأمین کننده نیروهای نظامی حافظ صلح هستند واین یکی دیگر از معایب سازمان ملل به شمار می رود چون جریان سیاسی حاکم در بحران تابع قدرتهای بزرگ است .
وی ادامه داد ؛ باوجود اینکه سازمان ملل متحد لزوما خاستگاه و تجلی گاه افکار عمومی مردم دنیا است بصورتی که قدرت های بزرگ هم نسبت به این مسئله حساس هستند اما در سال ۲۰۰۳ که جورج بوش به همراه تونی بلر برای تصمیم گیری درباره عراق به اسپانیا رفت ، درشرایطی که هانس فیلیکس ، مدیر کل آژانس بین المللی وقت گفته بود هیچ نشانه ای از وجود سلاح اتمی در عراق وجود ندارد و نباید به عراق حمله شود ، اما متأسفانه آمریکا بدون اعتنا به نظر شورای امنیت و بدون گرفتن مجوز ولو تشریفاتی به عراق حمله کرد و بعد اعلام نمود عراق سلاح اتمی نداشته است . همین مسئله منجر به بروز تشتت آرا در سازمان ملل گردید بالاخص اعتراضات کشور فرانسه که معتقد بود وقتی یک گروه تخصصی از عاری بودن عراق به سلاح هسته ای خبر می دهد چرا آمریکا بدان بی توجه است .
این کارشناس ارشد روابط بین الملل افزود ؛ آمریکا بعد از حمله به عراق در پی توجیه افکار عمومی دنیا برآمد که کاری که انجام داده موجه بوده است . درحالیکه هنگامی که به لندن رفت با گوجه گندیده و اعتراض گسترده از وی استقبال شد . این همان افکار عمومی مردم دنیاست که در زمان شکل گیری جامعه ملل و در ابتدای تشکیل سازمان ملل متحد فقط در اروپا جریان داشت ولی امروز به اعماق آفریقا نیز کشیده شده است .
در سازمان ملل اکنون صد و نود کشور عضویت دارند ، بر این اساس با صدو نود ایده و پیشنهاد مواجه هستیم که اینها می تواند منبع عظیمی از تئوری ، راهکارو استدلال باشد که در هیچ جا قابل یافت نیست و این یکی از خصوصیات سازمان ملل به شمار می رود .
غفر انی یکی از مهمترین مسایل در سازمان ملل را وجود " حق وتو " دانست و گفت : چرا باید تنها تعداد معدودی از کشورها دارای این حق باشند . در ابتدای تشکیل سازمان ملل تنها چهار کشور عضو شورای امنیت بودند که بعد ها چین هم به آن افزوده شد . اما با اعتراضاتی که به وجود آمد تحولاتی ایجاد شده که تصمیم گرفتند از میان هر یک از کشورهای غیر متعهد ، اتحادیه اروپا ، اقتصادهای نوظهور و .. یک عضو پذیرفته شود . امروز که اعضای شورای امنیت به ۱۰ نفر رسیده ، مشکل چندبرابر شده چون رسیدن به اجماع بسیار سخت تر شده است . وتو حقی گزینشی است و هرجا قدرتهای بزرگ دیده اند که اجرای مصوبات آن به نفع آنها نیست وتو می کنند . مانند قطعنامه اعراب و اسرائیل که نشان دهنده همین موضوع است و تا امروز هم نتوانسته اند به نتیجه ای برسند . وی افزود ؛ حق وتو دارای تبعات منفی ای نیز هست . نمونه اش عراق در جنگ تحمیلی با ایران . عراق در تمام طول جنگ به قطعنامه های شورای امنیت اهمیتی نمی داد . حتی در حمله به کویت هم به قطعنامه توجهی نکرد چون براین باور بود وقتی آمریکا نسبت به قطعنامه ها بی تفاوت است چرا او باید به آنها پایبند باشد . این سرپیچی برای سایر کشورها هم سستی به بار می آورد و این از دیگر معایب سازمان ملل متحد به شمار می رود .
اما از بین اینهمه عیب می توان از برخی فواید این سازمان هم نام برد . سازمان ملل متحد در زمینه اقتصادی ، فرهنگی ، محیط زیست ، کاهش فقر ، بیماری ها ، کودکان ، کار ، زنان و ... توانسته فعالیت های مؤثری داشته باشد . به عنوان نمونه "سازمان بین المللی کار" قبل از شکل گیری جامعه ملل شکل گرفته بود و توانسته اقدامات مؤثری داشته باشد . سازمان ملل در زمینه اقتصادی موفقیتهایی نیز داشته . حضور دو سازمان تخصصی صندوق بین المللی پول و بانک جهانی نسبت به سایر سازمانها خوب عمل کرده اند . در کسادی بزرگ سال ۱۹۲۹ هیچ سازمان مالی برای جلوگیری از ورشکستگی و کسادی بانکها وجود نداشت ولی این دو سازمان کمک های شایانی کردند . در سال ۱۹۹۷ هم کسادی جنوب شرق آسیا به اندونزی ، تایلند و تاحدودی به مالزی رسید و همه دچار این کسادی بودند که صندوق بین المللی پول و بانک جهانی وارد عمل شده و تاحدی جلو این بحران را گرفتند .اگر این دوسازمان حضور ند اشتند وضعیت اقتصادی اخیر آمریکا بدتر از کسادی سال ۱۹۲۹ می شد .
عبدالرضا غفرانی به حقوق بشر اشاره کرد و گفت ؛ حقوق بشر نیز یکی دیگر از مسایلی است که سازمان ملل دعوی حمایت از آن را دارد اما متأسفانه حقوق بشر هم مانند برخی موارد دیگر بازیچه قدرتهای بزرگ شده است و با توجه به منافعشان از آن بهره می برند . جایی که به نفعشان نباشد از تضییع حقوق بشر دم بر نمی آورند اما اگر در جای دیگر به نفعشان باشد با بزرگنمایی سعی می کنند به آن پرو بال بدهند . وی گفت ؛ محیط زیست هم از دیگر مسایلی است که در برنامه سازمان ملل وجود دارد . اما دو قدرت بزرگ چین و آمریکا که خودشان تولید کننده گازهای گلخانه‌ای هستند بزرگترین خسارات را به بار آورده اند و نتیجه اش تغییرات جوی ، زلزله ها ، سونامی ها و توفانهاست .در زمینه بیابان زدایی ، ایدز و کاهش فقر نیز کارهایی شده اگرچه ایده آل نبوده اند .
یکی دیگر از کارهای مفید سازمان ملل هماهنگی میان ان.جی.اُ ها است که تلاش می کند در تمامی زمینه های اقتصادی ، محیط زیست ، زنان ، کودکان و... از آنها حمایت نماید .
با همه اینها سازمان ملل متحد ، به خاطر وجود برخی یکجانبه گرایی های قدرت های بزرگ ، وجود تبعیض در حق وتو و نداشتن ضمانت اجرای قطعنامه ها و عدم موفقیت در کاهش منازعات بین المللی هنوز نتوانسته به هدف اصلی آن یعنی تأمین امنیت و حفظ صلح نزدیک شود .