مختار توانست بر زخمی که در کربلا بر قلب حسین و شیعه مانده بود ، مرهمی بگذاردکه احساس آرامش آن هنوز هم روی قلب شیعیان حس میشود. (رسول جعفریان)

 

در طی یکسال و در ۴۰ قسمت سریال تاریخی ، سیاسی مختارنامه از تلویزیون پخش شد که محتوای آن با بخشی از یاورها و عواطف شیعی مردم ما گره خورده، یك اثر كم نظیر در حوزه ی سیاسی است و به دلیل طولانی بودنش و نمایش اوج و افول چندین حكومت با پرداختن ریزبینانه به نكات دقیق و دلایل و ریشه های حوادث، بسیاری از مفاهیم علم سیاست را به تصویر كشید و از این منظر برای دانشجویان و محققان علم سیاست و تاریخ و فعالان سیاسی یك اثر درس آموز با درسهای ملموس و عینی بود، به ویژه كه حكومت مختار به لحاظ اتكا بر یك آرمان ظلم ستیزانه و نیز اصول شیعی و عدالت محورانه، شباهتهای زیادی با مدل حكومتی مورد نظر مردم ما دارد.این سریال را باید شاهکار تاریخ هنر ایران و اثری ماندگار و فاخر دانست.

در سریال كه قطعاً بخش عمده ای از آن زاده تخیلات نویسنده بوده، از وقتی که جبهه مختار و مختاریان رو به تضعیف نهاد و دیگر از آن پیروزی های پی درپی خبری نبود، كوفه، مركز حكومت مختار توسط آل زبیر محاصره شد و مختار و یارانش در دارالخلافه كوفه محصور و علاقه مندان مختار علی رغم میلشان، شاهد سقوط حكومت مختار و كشته شدن خود ابواسحاق شدند.

از بین علل مختلف این افول، چند موردی كه در ادامه به آن اشاره خواهد شد، مبنایی تر و موثرتر به نظر می رسد. قطعا این دلایل غیر ازخود حكومت مختار از عوامل دیگری هم نشات می گیرد، از جمله شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه آن زمان كوفه ، عوامل خارجی، مردم و...
درسها و نکته ها:
۱)- تردیدی نیست که کارویژه سریالهای تاریخی ،مرور رخدادهایی است که در دل آن وقایع عبرت های نهفته است که نه تنها برای امروز که برای آینده هم اگر به آن توجه شود،بسیار کارا و مفید و تاثیر گذار است.که سریال مختارنامه به یقین ،چنین حسی را به مخاطب میداد و لذا مخاطب را به گذشته و حال و حتی آینده پیوند میداد و این عامل ماندگاری این سریال خواهد بود.در همین ابتدا به نقش ایرانیان و آرمانخواهی و وفاداری بر آرمانهایشان باید اشاره داشت و بهمین دلیل است که حضرت امام (ره)در مقایسه ای ملت ایران را با انسانهای عصر نزول قرآن و دورانهای بعدی بهتر بر شمردند.
۲)- وجود چند کارشناس خبره و مطلع تاریخی از جمله دکتر دوانی در برنامه هنگامه درنگ کاری جدید و ابداعی بود که بسیاری از زوایای ناپیدا و ابهامات تاریخی حوادث فوق را تجزیه و تحلیل نموده تا درک روند سریال قابل هضم و فهم بیشتر شود.علل شکل گیری قیام و سقوط زودهنگام چنین جریان حقی را بدرستی ارزیابی مینمودند،ضمن اینکه استفاده از چندین مورخ صاحب نام از جمله حجه الاسلام جعفریان در تدوین از نقاط قوت سریال فوق بود.
۳)- اما مهمترین دلیل تضعیف حكومت مختار اختلاف و تفرقه است. هم در بین مردم (كه در بخش بعدی با عنوان قومیت گرایی به آن خواهیم پرداخت) هم در بدنه حكومت. تجربه نشان داده هر حكومتی كه در بدنه اصلی خود از شرایط وحدت خارج شده، خیلی زود به زوال گرائیده است. مهمترین نمونه آن در داستان، اختلاف مختار و ابراهیم بن مالك اشتراست كه در شرایط حساس حمله آل زبیر به كوفه ضربه سنگینی به حكومت می زند. هرگاه در حكومتی، كسانی كه در راس آن قرار دارند، با هم متحد بوده اند، توانسته اند از بیشترین توان خود استفاده كنند. ولی هرگاه بین خود اختلاف كرده اند شیرازه حكومت از هم پاشیده است. به همین دلیل هم یكی از تاكتیك های اساسی دشمن، همیشه و در همه جا ایجاد تفرقه بین سران جبهه مقابل است. این آفت، علاوه بر منشا بیرونی كه همان تفرقه افكنی دشمن است، یك منشا درونی هم دارد كه حس قدرت طلبی، رقابت جویی، حسادت و بی اعتمادی است كه ازدرون سران یك جبهه نسبت به یكدیگر شكل می گردد.
۴)- قومیت گرایی عامل دیگری است كه در این سریال مكررا به آن پرداخته و آن را یكی از عوامل مهم زوال حكومت بیان می كند. نگاه قومی عرب و عجم كه بین یاران مختار شكل می گیرد علاوه بر ایجاد اختلاف، موجب تضعیف قسمت كثیری از سپاهیان او كه ایرانی بودند، می شود.جالب است که تعداد ایرانیان حاضر در سپاه مختار در حدی بوده که که در بعضی منابع تاریخی به سپاه مختار سپاه حمراء (سرخ رویان) میگفتند.
جدال برتری عرب بر عجم مساله ای است كه از قبل از این هم مطرح بوده است. در ماجرای مختار نمونه بارز آن را در جریان كشته شدن كیان و سپاهیانش به خاطر نداشتن مركب در جنگ می بینیم كه این امر نتیجه همین اختلاف عرب و عجم در لشكر مختار بود. كشته شدن یاران خدوم مختار مثل كیان و تار و مار شدن ایرانیان در ركاب او، ضربه سنگینی بود كه در ادامه، مختار را دچار بحرانی بزرگ كرد.
۵)- سختی معیشت مردم به سبب قحطی ایجاد شده از جنگ های پی در پی و احتكار بازرگانان، علت دیگری بود كه هرچند حكومت با آن مقابله كرد، اما نتوانست زندگی مردم را به حالت عادی برگرداند و معیشتشان را به طور قابل توجهی بهبود ببخشد. یكی از عوامل زوال حكومت ها از دیر باز عوامل اقتصادی است. به هر نسبتی كه مردم در گذراندن زندگی روز مره خود بیشتر دچار مشكل شوند، بیشتر محصور در زندگی روزمره می شوند، و از اهداف عالی و آرمان های خود باز می مانند.
این امر قطعا مقبولیت و در نتیجه بقای یك حكومت ایدئولوژیك را به شدت به خطر می اندازد.علی بن ابی طالب درنامه معروف خود به مالك اشتر یكی از وظایف حكومت را تامین نیازهای مادی مردم می داند و مالك را به تسهیل نمودن زندگی برای مردم پند می دهد.
۶)- تهدیدات خارجی عامل دیگر تضعیف پایه های حکومت مختار بود. مختار از یك سو با عبیدالله بن زیاد و از سویی با ابن زبیر مجبور به جنگ بود. دو نیرویی كه هر كدام مدعی خلافت رسول الله و هر كدام از نظر مختار دارای انحرافات شدید هستند و مختار به خاطر حادثه كربلا و مناسباتی كه قبل از این با آل زبیر داشت به نوعی ناچار بود با هر دو گروه وارد جنگ شود؛ عاملی كه پیش از این باعث تضعیف حكومت امیرالمومنین هم شده بود. البته تدبیر و صبر مختار در مقابله نوبت به نوبت با آن دو باعث فرصت یافتن وی در قصاص قاتلان شهدای كربلا شد.
۷)- ناامنی داخلی عامل دیگری بود كه موجب تزلزل بنیان حكومت مختار شد. اوج این نا امنی در فیلم با اقدامات ابن حر نشان داده شده. سكانس هایی از قبیل فراری دادن همسر ابن حر از زندان یا حمله ابن حر و عده ای از یارانش به خانه ی زنی از اهالی كوفه نشان دهنده ی همین عدم امنیت در كوفه بود. نكته قابل توجه این است كه مختار هیچ وقت برای سركوب ابن حر وهمراهانش از اقدامات غیر شرعی و غیر اخلاقی استفاده نكرد و حقوق او را به عنوان یك مخالف محترم شمرد، در حالی كه عناد او بر همه بارز شده بود.بخصوص تند خویی و اهانت ابن حر را در مسجد کوفه و در حضور مردم و همه عوامل حکومتی با شکیبایی گذشت و حق اعتراض را محترم شمرد.
۸) – نقش زنان در قیام مختار هم قابل ذکر و بررسی است. بر حسب اینکه پشت سر هر مرد بزرگی زنی با تدبیر و خرد و دور از احساسات قرار دارد در قیام مختار هم نقش مادر مختار به عنوان آرامش بخش، روحیه دهنده و مشاور از یک طرف و عمره زن دوم مختار به عنوان یک همراه، همگام، مطلع و معتقد به مبانی شیعه حضور دارد که در نهایت آگاهی، شیوه دروغین و تزویرگرایانه مصعب بن زبیر را افشا کرده و به شهادت میرسد. در جهتی دیگر نقش زنان منفی، وسوسه گر و ماجراجو مانند زن ابن حر وجود دارد که آتش بیار بدبینی ها و بددهنی بود و با هتاکی خود پای مردان مختار را هم لرزان کرد و در عصیان شوهر نقش اصلی را داشت. در همین رابطه زن اول مختار (ناریه) هم که بی اراده، ترسو و ناآگاه از اهداف قیام بود و سبب سرشکستگی مختار گردید قابل تأمل است.

۹) – یکی دیگر از مهمترین عوامل تضغیف و سقوط قیام مختار را باید عدم حمایت شایسته مردم از حکومت مختار، و به عبارت دیگر وفا نکردن کوفیان به مختار دانست که در این سریال هم چندین بار از عبارت کوفی وفا نمی کند و نباید به وفای کوفیان دل بست اشاره شد، حمایتی که می توانست در شرایط حساسی مانند ورود زبیریان به کوفه برای مختار فرشته نجات باشد. همان مردمی که امیرالمؤمنین علی (ع) را وادار کردند با چاه درد دل کند. همین مردم در لحظه پایانی قیام تحت تأثیر عوامل نفوذی و عدم بصیرت و دوراندیشی، مختار را تنها گذاشتند، قیام را ناکام نموده و ۷۰۰۰ نفر آنها هم سر بریده شدند.
نکته مهم و اساسی اینکه:

تصویری که تاریخ از حکومت مختار ارائه می دهد حکومتی قدرتمند، عدالت خواه و عدالت محور بود و هر چند فرمانده و رهبری با ذکاوت داشت که دوستدار ائمه معصومین(ع) بود اما سرنوشتی همانند همه ی قیام ها ونهضت های عدالت گستر پیدا کرد که در آن تمام کفر و نفاق و ریا و تزویر و زر زور با تمام قامت در برابرش قد علم کردند و با نهایت قساوت و کینه ورزی عدالت خواهان را تارومار کردند. باید دانست که عدالت خواهی و آرمان طلبی و حق جویی دشواری هایی دارد که حتی حکومت امیرالمؤمنین را هم از پای درآورد.
از تاریخ و حوادث و رویدادهای تأثیرگذار بیاموزیم که زندگی رودخانه ای جاری بر دشت ها، صحراها، گذرگاه ها و سنگلاخ هاست. مهم یاد گرفتن راه و رسم زندگی و نیک اندیشی و جاودانگیست که با شهد شیرین شهادت در راه آرمان و اهداف بلند الهی حاصل میگردد، باشد تا آیندگان نسبت به ما قضاوتی همسطح مردم و جامعه دوران مختار ننمایند. کوفه در تاریخ نام بی وفایی را برای خود ثبت کرده است؛ رفتار با مولا علی(ع)، بی مهری به امام حسن مجتبی(ع)، بی وفایی و عهدشکنی به امام حسین(ع)، بی اعتنایی به سلیمان بن صرد خزایی در قیام توابین و سکوت و خیانت در قیام مختار ثقفی و ..... .

مختار با اینکه تنها یکسال و نیم حکومت کرد، افتخار و عزت همیشگی برای شیعه است. زیرا ممکن است کسی یا سلسله ای ده ها سال حکومت کند، اما آنچه اهمیت دارد میراثی است که از او بر جای می ماند که به تعبیر حجت الاسلام رسول جعفریان " مختار میراثی نهاد که در دل و درون شیعه استوار ماند و او را مانند خود امام حسین(ع) جاودانه کرد". شهادت برای مردان بزرگ قطعاً شکست نیست، پیروزی است، پیروزی همین جاودانگیست، همین است که نام او به عنوان بزرگمرد آرامبخش دل های مصیبت دیده کربلا باشد.

باید دانست که نه مختار مرده است و نه کوفه و نه قیام. تاریخ تکرار می شود و جریان عدالت و عدالت طلبی همیشه هم مختار دارد، هم با کوفیان روبرو می شود و هم تزویر آن هم از نوع مقدس مآب آن در هر برهه ای از تاریخ ممکن است شکل گیرد. بصیرت ابزار کارآمد شناخت ولایت مختارها و نیفتادن در دام تزویر است.
یدالله مرادی