آنچه تحت عنوان جنگ در اوکراین جریان دارد، کانون یکی از بزگترین و مهمترین تغییرات بین المللی در قرن حاضر است. نظم نوین جهانی درحال شکل گیری است و در چند سال آینده شاهد قطب بندی های جدید قدرت درجهان خواهیم بود که یکی از مهمترین مولفه های آن افزایش میل دولت ها و کشورها به استقلال اقتصادی در جهان است تا بتوانند در یکصد سال بعد از آن تاثیرگذاری بیشتری بر روندها و تحولات داشته باشند. مشاهدات در رفتار کشورها بر سر منابع غذایی و بالا بردن ضریب امنیت غذایی نشان می دهد که این چالش ها و نگرانی ها بی جا نیست و خودکفایی و پیشبرد اهداف استقلال خواهانه در اقتصاد علیرغم نورم های مرسوم لیبرالی و بازار در غرب، به گفتمان مورد پسند دولت ها دارد تبدیل می شود.
برای برخی آغاز درگیری ها در شرق اوکراین بسیار نگران کننده بود، چرا که اختلافات میان مسکو و کیف هر آن احتمال درگیری را می داد و اقدامات تحریک کننده ولودمیر زلنسکی؛ رئیس جمهور غربگرای اوکراین برای الحاق این کشور به ناتو و اتحادیه اروپا، روسیه را به شدت نگران کرده بود. استقلال دو منطقه لوهانسک و دونستک در شرق اوکراین و حمایت روسیه از این اقدام، آتش خشم مقامات غربی را به همراه داشت و در عین حال ارتش اوکراین به دنبال تصرف این دو منطقه و از سوی روسیه متهم به نسل کشی روس تبارها در اوکراین بود. ولادمیر پوتین؛ رئیس جمهور روسیه در 24 فوریه 2022 فرمان عملیات ویژه در اوکراین را صادر کرد و بلافاصله ارتش این کشور وارد مناطق شرقی اوکراین شد.
گسترش ناتو به سمت مرزهای روسیه از همان ابتدای تشکیل ناتو با بحران همراه بود. در زمان جنگ سرد، پیمان ورشو در مقابل ناتو قد علم کرد ولی همزمان با فروپاشی شوروی، ورشو نیز در یک ژوئیه 1991 از بین رفت. یکی از مهمترین چالش های موجود پس از ورشو، روابطه روسیه با غرب و ناتو بوده است. به عقیده برخی از کارشناسان بین المللی، کشورهای اروپایی غربی و آمریکا به مقامات جدید روسیه گفته بودند که ناتو یک متر هم به سمت روسیه نخواهد آمد ولی چنین ادعا و توافقی در سال های بعد به کنار گذاشته شد تا مقامات روسی در اظهارات جدید خود در زمان حمله به اوکراین، این وعده را به غرب یادآور شوند و به گونه ای مشروعیت عملیات ویژه روس ها را به غرب گوشزد ساختند و از سوی دیگر هزینه هر نوع جاه طلبی در شرق اروپا برخلاف منافع مسکو را به نحو چشمگیری افزایش دادند.
تحریم ها علیه روسیه و تغییر نظم بین الملل
جنگ و نبرد در اروپای شرقی چالش ها و تبعات فراوان اقتصادی نه تنها برای مسکو بلکه کل جهان داشت. هرچند رئیس جمهور اوکراین توقع داشت تا ناتو و کشورهای غربی در حمایت از این کشور وارد جنگ با روسیه شوند ولی هشدار پوتین نسبت به عواقب وحشتناک هر نوع مداخله در این جنگ، غرب را برای ورود مستقیم برحذر داشته است. کشورهای اروپایی بهمراه آمریکا به صورت غیرمستقیم در جنگ حضور دارند. غرب به صورت گسترده ای کمک های مالی و نظامی خود را به سوی اوکراین گسیل داده اند و بسته های مالی بی سابقه ای نیز به نفع کیف در کنگره آمریکا و اتحادیه اروپا تصویب شده است.
تحریم هایی که بخش مالی روسیه را در روزهای نخست هدف قرار داد و ارزش روبل با سقوط تاریخی مواجه شد که به مدت کوتاهی با اقدامات مقابله ای مسکو در دور زدن تحریم ها و تقویت پایه پولی، جبران شد. تحریم بخش انرژی، پایان همکاری آلمان در ابرپروژه خط لوله نورد استریم دو، قطع سوئیفت، خروج شرکت های غربی از روسیه، قطع همکارهای فناوری و دهها تحریم ریز و درشت بخشی از فشار علیه مسکو بوده است. یکی از تبعات اصلی جنگ، افزایش بی سابقه قیمت هر بشکه نفت بین 120 تا 130 دلار در روزهای نخست بحران بود، امری که منتهی به افزایش قیمت سوخت در آمریکا و اروپا شده و فشارها بر دولت های غربی برای مدیریت بحران سوخت از سوی افکار عمومی بالا گرفته است. قیمت سوخت در غرب به صورت لحظه ای در حال تغییر است و این روند بر روی مواد غذایی نیز تاثیر منفی داشت. برخی از کالاهای اساسی در کشورهای جهان به ویژه اروپا و آمریکای شمالی مانند روغن نایاب شدند و همین مساله چالش امنیت غذایی در جهان را به یک بحث متداول در اتاق های فکر و رسانه ها تبدیل ساخته است.
در کنار این باید به اهمیت تولیدات کشاورزی در اوکراین و روسیه نیز اشاره کرد. این دو کشور از مهترین منابع تولید گندم و دانه های روغنی در جهان هستند. با توجه به اهمیت منابع کشاورزی کشور اوکراین در بازار جهانی، جنگ باعث افزایش قیمت محصولات کشاورزی از جمله دانه های روغنی و غلات شده است. قیمت هر انس طلا در بازار جهانی در حال افزایش است و احتمالا رکورد آگوست 2020 را خواهد شکست. تلاطم در بازارها باعث افزایش تورم در کشورهای اروپایی، آمریکا و کانادا شده، امری که بسیار کم اتفاق می افتاد ولی واکنش های به حمله روسیه به اوکراین و تلاش برای انزوای مسکو در جهان، تبعات سنگینی را در اقتصاد به دنبال داشته و خواهد داشت.
هرچند برخی متعقدند که غرب تعمدا روسیه را وارد باتلاق اوکراین کرد، ولی به نظر نمی رسد روس ها بی محابا دل به آتش زده باشند و در یکی از برآوردها این کشور 600 میلیارد دلار از سرمایه های خود را به طلا تبدیل ساخته بود و حتی زیرساخت های لازم در صورت حذف از سیستم مالی جهان را نیز تعبیه ساخته بود. در خبری که در خرداد سال 1400 در رسانه ها منتشر شد، گفته شده بود: «: ذخایر ارزی روسیه طی هفته منتهی به 21 مه، 7 میلیارد دلار یا 1.2 درصد افزایش یافت و در مجموع 600.9 میلیارد دلار بود.» ذخایر بین المللی روسیه شامل دارایی های خارجی با نقدینگی زیاد مانند ذخایر طلای پولی، ارزهای خارجی و دارایی های حق برداشت ویژه می شود که در اختیار بانک مرکزی و دولت این کشور است.
به نظر می رسد روند تحولات در آینده نزدیک به اوج خود خواهد رسید و پس از آن با شروع مذاکرات برای پایان بحران اوکراین فروکش خواهد کرد. اما پس از بحران اوکراین بسیاری از روندهای جهانی در حوزه اقتصادی و سیاسی تغییر خواهد کرد و کشورها بیشتر برای استقلال اقتصادی تلاش خواهند کرد و میل به ملی گرای و محافظه کاری افزایش خواهد یافت. امری که یکی از نتایج اولیه بی اعتمادی کشورها به غرب و روندهای حقوق بین الملل در جهان است.
بر همین اساس دنیا با تلاطم های مقطعی در عرضه مواد غذایی و کالاهای اساسی در سال های آینده روبه رو خواهد بود تا در صورت عدم وقوع تحولات عمده دیگر از جمله جنگ جدید، ثبات نسبی را در عرضه و تقاضا شاهد باشیم. اما همانگونه که در ابتدای یادداشت عنوان شد، این امر نه به معنای ادامه روندهای قدیمی در عرصه بین الملل بلکه جایگزینی پاردایم های جدید یا ترکیبی از قدیم وجدید خواهیم بود که می توان آن را نظم نوین جهانی با بازیگران جدید نامید. نظمی که پایه آن بر استقلال اقتصادی کشورها بنا خواهد شد و ائتلاف ها و پیمان های جدیدی نیز در نظام بین الملل به ویژه در شرق روی خواهد داد. آسیا به عنوان ابرقدرت جدید جهانی ظهور خواهد کرد که در آن کشورهایی چون چین، هند، ایران و ائتلافی از چند کشور دیگر، رژیم های نوین جهانی را شکل خواهند داد. اما درچند سال آینده خواهیم دید که کشوری مانند ایران که مورد هجوم تحریم های بین المللی بود و به خاطر همین موضوع سعی داشت تا نوعی خودکفایی و استقلال اقتصادی تحت عنوان اقتصاد مقاومتی ایجاد کند، تا به چه میزان از تلاطم های بین المللی آسیب کمتری خواهد دید و البته در این میان میزان تاثیرپذیری جامعه ایران از افزایش قیمت ها در سطح جهان به مراتب از دیگر کشورها کمتر خواهد بود. اما در جهان در حال حاضر جنگ نان که یک اصطلاح برای امنیت مواد غذایی است در جریان است و در این دوران است که اهمیت اقتصاد مقاومتی برای کشوری مانند ایران بیش ازپیش روشنتر خواهد شد.
مصطفی هدایی
