کاروانسراها بناهای نسبتا وسیعی هستند که تعداد زیادی حجره و مغازه در داخل آنها وجود دارد و در گذشته در مجاورت بازار بنا می شدند به نحوی که می توان گفت قسمت تجاری سراها به نوعی نقش پاساژهای امروزی را ایفا می کردند و قسمت مسکونی آن مورد استفاده کاروانیان و تجار بود.
به تعبیر دیگر "کاروانسراها" محل تجمع افرادی بود که در امر تجارت مشغول بودند و با سکنا گزیدن در کاروانسراها با همنوعان تاجر خود ارتباط برقرار کرده و اجناس مختلفی را که به همراه داشتند از این طریق به فروش می رساندند و بدین منوال نیز مایحتاج خود را تأمین می کردند.
رونق تجارات در همدان با احداث کاروانسرا
در اواخر دوره قاجار، مصادف با دوره ای که تجارت در همدان رونق یافته بود، تعداد زیادی کاروانسرا در همدان احداث شد و بخش های مسکونی مجاور بازار به مراکز تجاری تبدیل شدند که از جمله این مناطق می‌توان به کاروانسراهای "دکتر مطلب" و "بانک" که به ترتیب منازل مسکونی خاندان کمالی و حاج عبدالباقی بودند، اشاره کرد.
سراهای شناسایی شده در همدان به چهار دسته شامل سراهای واجد شرایط معماری موجود، سراهای فاقد ارزش موجود، سراها و پاساژهای تازه ساز و معاصر و سراهای ویران شده تقسیم بندی شده اند.
ناگفته پیداست که داشته های تاریخی و آثار قدیمی و ارزشمند هر شهر یا کشور، پلی بین مردم ملل مختلف با گذشتگان خود است که آنها را به هم پیوند می دهد و از این نظر حفظ و نگهداری آثار باستانی و تاریخی به علت بافت قدیمی و ارزشمند آن باید مورد توجه قرار گیرد.
گذری بر تاریخ گذشته موید آنست که نگهداری از بناهای تاریخی در دوره های مختلف تمدن بشری، همواره مورد توجه بوده است، زیرا این آثار همه ساله در کشورهای مختلف از طریق جذب گردشگر، درآمدزایی قابل توجهی دارند و مهمتر از آن، اینکه بخشی از هویت و شناسنامه هر ملت محسوب می شوند. در این میان شهر همدان نیز از این حیث بی‌بهره نبوده و ابنیه تاریخی فراوانی را در خود جای داده است و در این میان کاروانسراهای همدان شهرت خاصی کسب کرده اند.
بازار همدان با 120 کاروانسرا احاطه شده بود
سراهای بازار همدان بنابر تحقیقات انجام شده توسط مولف کتاب بازار و پیشه های همدان "هادی گروسین"، در اوج اقتصاد پویای این شهر بالغ بر 120 واحد بوده است.
در حال حاضر مجموعه بازار همدان شامل 38 راسته و حدود 20 سرای واجد ارزش معماری است که از جمله این بناها می توان به سرای میرزا کاظم، سرای گلشن، سرای شریفیه، سرای شریف الملک، سرای سبزواری، سرای روحیه، سرای نهاوندی ها، سرای افتخاری، سرای مازوچی، سرای ملایوسف، سرای یعقوب یاری، سرای قبله، سرای بانک، سرای دکتر مطلب، سرای قلمدانی، سرای نو و سرای حاج صفر خان اشاره کرد.
سرای میرزا باقرخان در همدان ویران شده است
بنا بر اسناد مکتوب، در گذشته سرای میرزا باقرخان، سرای گلشن و سرای میرزا کاظم نقاط عطف، گره ها و فواصل مهم بازار همدان محسوب می شدند که متأسفانه سرای میرزا باقرخان ویران گشته و امروز جز نامی از آن باقی نمانده است.
سرای سبزواری در ضلع جنوب غربی بازار و سرای افتخاری در شمال راسته اسکندریه و سرای قدسیه در راسته قبله در جنوب غربی بازار قرار دارد و دارای بیشترین تعداد حجره و محل انبار کالاست.
سرای قبله با 16 باب حجره در راسته قبله و جنوب غربی بازار در حال حاضر محل انبار کالاست و سرای یعقوب یاری در غرب بازار واجد ارزش معماری است. سرای پیغمبر در ضلع غربی بازار به علت مجاورت با مسجد پیغمبر به این نام مشهور شده است و سرای دکتر مطلب در شمال راسته پیغمبر نیز فعلاً محل انبار کالا شده است.
سرای حاج ملایوسف در غرب راسته حسین خانی به محل انبار کالا تبدیل شده و سرای مازوجی در انتهای راسته حاج فضل الـله با کاربری پشم فروشی دایر است.
سرای نهاوندی با کاربری پشم فروشی در شمال بازار واقع است و سرای روحیه در ضلع شرقی سرای گمرک و از جنوب در مجاورت سرای آهن فروشان قرار گرفته است.
کاروانسرای قلمدانی در شمال مسجد پیغمبر به وسعت تقریبی 500 مترمربع، کاربری فعلی و دفتر تجاری است و کاروانسرای صفرخانی و سرای نو در ضلع شمال و شرق مسجد پیغمبر واقع است و ورودی آن در کنار ورودی سرای قلمدانی با مساحت چهار هزار مترمربع دارای 165 باب حجره است.
کاروانسرای میرزاکاظم، زیباترین سرای همدان
کاروانسرای میرزاکاظم در ضلع شرقی خیابان اکباتان واقع شده و این مجموعه در حال حاضر زیباترین و سالمترین سرای همدان محسوب شده و وسعت تقریبی آن چهار هزار مترمربع است.
کاروانسرای گلشن نیز که قدیمی ترین سرای همدان محسوب می‌شود روبروی کاروانسرای حاج میرزا کاظم قرار دارد و مدخل دیگر آن از وسط ضلع غربی به بازار صحافخانه همدان مرتبط می شود.
احداث این بنا مربوط به دوران صفویه و کاربری فعلی آن مرکز فروش گلیم و موکت، پارچه است.
در این میان از سراها و پاساژهای معاصر نیز می توان سرای فلسطین، سرای دالان دراز، سرای قدس و سرای فرش نو را نام برد که عمدتا در دوره پهلوی ساخته شده اند.
سرای دالان دراز در شمال راسته حسین خانی واقع شده و سرای گمرک نیز در شمال کاروانسرای حاج میرزا کاظم واقع است و کاربری غالب آن، فرش فروشی است.
شمار سراهای از بین رفته بیشتر از سراهای مرمت شده
از آنجایی که سراها و کاروانسراهای عنوان شده هم به علت قدمت تاریخی و هم کاربری آن برای مردم و گردشگران داخلی و خارجی همدان حائز اهمیت هستند، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان در سالهای اخیر اقدام به مرمت و تعمیر برخی از این کاروانسراها نموده که از آن جمله می توان به سرای گلشن، سرای شریفیه، سرای حاج صفرخان، سرای نو، سرای یعقوب یاری اشاره کرد.
اما آنچه قابل توجه است اینکه متأسفانه شمار زیادی از این ابنیه تاریخی در گذر زمان و به علت اهمیت ندادن به آنها از بین رفته اند و حتی نام آنها نیز به فراموشی سپرده شده است.
گرد ویرانی بر میراث گذشتگان در همدان
از سراهای ویران شده همدان می توان به سرای نبات، سرای اجاق قلی، سرای شهرستانی، سرای توتون کوبها، سرای فرجی ها، سرای گوهریان، سرای نظربیک، سرای میرزا باقرخان، سرای شانه سازها و... اشاره کرد.در کمال تأسف باید اذعان داشت که شمار سراهای ویران شده به مراتب بیشتر از سراهایی است که مرمت یا تعمیر شده اند که این نکته جای تأمل دارد.
به گزارش مهر، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان در این خصوص اظهار داشت: مرمت و تعمیر ابنیه تاریخی در اکثر موارد به صورت مشارکتی با همکاری مالک شخصی و اداره کل میراث فرهنگی انجام می شود.
اسدالله بیات با بیان اینکه روند کار بدین صورت است که مالک یا مستاجر به اداره کل میراث فرهنگی استان مراجعه کرده و برای مرمت ملک مورد نظر درخواست کتبی می دهد، تاکید کرد: پس از بازدید کارشناسان میراث فرهنگی در صورت تأیید ملک مورد نظر با همکاری مالک مطابق ضوابط و آیین نامه ها مرمت بنا انجام می شود.
بیات در خصوص بناهای در حال تخریب نیز اظهار داشت: برخی از این بناها همچون سرای ذغالی ها مالک خاصی ندارند و افرادی که در این سراها حجره و مغازه دارند نیز برای مرمت بنا حاضر به مشارکت نیستند و این موضوع در حالیست که در اکثر موارد برای مرمت سراها و کاروانسراها اداره کل میراث فرهنگی، هزینه ای بیش از آنچه که توافق شده است را تقبل می کند. با این توضیحات، پرواضح است که پیش از اینکه ابنیه باقی مانده نیز محکوم به فنا شده و به جمع سراهای مخروبه و ویران شده بپیوندند باید برای این مشکل یک راهکار اصولی و اساسی ارائه کرد.
و در نهایت اینکه آیا استواری و پابرجایی این ابنیه تاریخی که بخشی از گذشته ما محسوب می شوند، به اندازه ای حائز اهمیت نیستند که حداقل سعی خود را برای حفظ و نگهداری آنها به کار بگیریم؟!
