خوزستان سرزمین همواری در پای کوه های سر به فلک کشیده زاگرس است که در دل خود دشتهای سرسبز و وسیع، جنگلهای انبوه، تالابهای زیبا و بـین المللی را در کنار سواحل مواج و گرمی که به زیبایی و تنوع آب و هوایی آن می افزایند جای داده است.
در این میان، جاذبه های تاریخی و طبیعی، شهرستان دزفول جایگاه خاصی در این استان دارد و می توان با اندکی سرمایه گذاری و
اطلاع رسانی صحیح این شهر را به جایگاه مناسبی در عرصه گردشگری کشور رساند.
دزفول شهری کهن با پیشینه تاریخی چند هزار ساله است که از قدیمی ترین شهرهای استان خوزستان به شمار می رود و از نظر تاریخی، طبیعی و فرهنگی ویژگیهای برجسته ای دارد.
طبق اظهارات کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر از جمله والترهینتس آلمانی، آوان نخستین امپراتوری گسترده کشور عیلام (اولین حکومت ایرانی) در محل دزفول فعلی قرار داشته است.
تپه های باستانی چغامیش با قدمت چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح که به گفته باستان شناسان، گنجینه اطلاعات کاملی از دورانهای متعلق به هفتمین هزاره پیش از میلاد تا شکوفایی کامل تمدن شوش است نیز در دزفول قرار دارد. در این تپه ها آثار یک شهر باستانی ساخته شده از خشتهای پخته متعلق به عصر پیدایش خط دیده می شود و می توان گفت این منطقه نخستین مرکز خط و کتاب در ایران می باشد.
"هلن کانتر" از اعضای هیئت عملیات حفاری و باستان شناسی درباره کاوشهای چغامیش ضمن ایراد یک سخنرانی در تهران از تپه چغامیش دزفول به نام ‹"شهری از سپیده دم تاریخ" نام می برد.
در این منطقه در دوره های مختلف شاهد ویژگیهای برجسته دیگری نیز بوده ایم که از آن جمله می توان از دانشگاه بزرگ جندی شاپور، به عنوان اولین و بزرگترین مرکز آموزش پزشکی، فلسفه و نجوم در روزگار ساسانیان نام برد. در این دانشگاه دانشمندانی از سراسر دنیا به تحقیق و تدریس می پرداختند. محل فعلی شهر جندی شاپوردر 10 کیلومتری مرکز شهردزفول واقع است.
دزفول از ابتدا به این نام معروف نبوده و از نامهای قدیم این شهر می توان به آوان، اندامش و قصر روناش اشاره کرد. واژه دزفول نیز معرب واژه پهلوی دژپل می باشد که این واژه از پلی که در زمان شاپور اول ساسانی با استفاده از اسرای رومی در دزفول ساخته شده، گرفته شده است.
گستردگی استفاده از آجر در ایران در ناحیه هایی با شرایط طبیعی آب و هوایی مختلف از بنا با کاربردهای متفاوت شیوه های مختلف به وجود آورد.
یکی از این شیوه ها خوون چینی است که در شهرهای دزفول و شوشتر به وجود آمده است. این نوع آجرکاری (خوون چینی ) که به صورت آمود اجرا می شود در دوره صفویه توسعه فراوان و گستردگی پیدا می کند و تا اواخر دوران قاجاریه و پهلوی اول ادامه پیدا می کند. سالهای ۱۳۳۰ هجری شمسی تا ۱۳۴۰ را می توان دهه کنار گذاردن این هنر با ارزش و جایگزینی آجر مستطیل شکل غربی و مصالح دیگر دانست.
آرتورپوپ که شامل خشت و آجر جدید چهارگوش که اطرافش مسطح است و در قالب زده می شود درهزاره چهارم ( قبل از میلاد ) آشکار شد و ظاهرا این نوآوری از ابداعات ایرانیان بوده است. دزفول در سرزمینی قرار دارد که حاوی هزاران سال تجربه با آجر ساختن است.
برج ها و زیگوراتها و کاخ هایی که هر یک با فاصله ای نزدیک تا شهر دزفول قرار دارند زیگورات ایلامی چغازنبیل که قدیمی ترین بنای شناخته شده در ایران به شمار می رود با خشتهایی به ابعاد ۳۷در ۳۷ سانتی متر و ضخامت هفت سانتی متر و ابعاد ۴۰در ۴۰ سانتی متر و ضخامت ۱۰ سانتی متر ساخته شده است.
در دوره هخامنشیان از آجر لعابدار در دیوارهای کاخ آپادانا و قصر شوش استفاده شده که آنها نیز دارای ابعاد بزرگی هستند. برخی کارشناسان باستان شناسی عقیده دارند از آجرهای خرابه معبد شوش شهرهای شوشتر و دزفول ساخته شده است.
به گزارش مهر،قدیمیترین ابعاد و اندازه آجر در شهر دزفول متعلق است به آجرهای پل باستانی ساسانی که ساخت آن را به شاپور اول نسبت می دهند. این پل در قسمت پایین بر روی پایه های سنگی باربر و در قسمت فوقانی با آجر مربع شکل دوره ساسانی بنا شده است.
از جمله بناهای مرمت شده بافت قدیم دزفول می توان به خانه های تاریخی چون خانه تیزنو، سوزنگر، شهید عراقی، سید صدر، خانه اسماعیلی، حمام های کرناسیون و شاه رکن‌الدین، ساباط های زرنگار، بیدل، مجدیان، سیلانی، مقدمیان، غفوری، کاروان، لامی و مرمت راسته آهنگران بازار قدیم، مرکز محله شاه رکن‌الدین و گذر معزی اشاره کرد.
به گفته غلامرضا سلمانپور کارشناس میراث فرهنگی( حفظ و احیا) یکی از بافتهای تاریخی موجود در کشور، بافت قدیم شهر دزفول به شمار می رود که از حدود 28 محله تشکیل شده است.
وی افزود: اساس شکل گیری محلات بر بنای شرایط فامیلی و مذهبی بوده و هر محله خود دارای بناهای عام المنفعه همچون مسجد، مدرسه، حمام و حتی قبرستان بوده است. این نوع بافت بیانگر تمدن کهن و سابقه شهرسازی در این منطقه از کشور بوده و بر گرفته از تاثیرات طبیعی و همسان با اقلیم گرم و مرطوب منطقه است.
سلمانپور با اشاره به شهرت نام این شهر به عنوان شهر آجر گفت: استفاده از آجر و تزئینات آجری در ساخت بناهای شهر باعث شده تا این شهر به عنوان نمایشگاه آجر و یا شهر آجر مشهور شود.
وی در خصوص معماری این شهر افزود: ارتفاع بناها عموما بین شش تا هفت متر بوده که با بهره گیری از هنر و توان معماران و استادکاران زبردست آن دوره و استفاده از تزئینات متنوع و زیبای آجری، همچنین ایجاد فضاهای پر و خالی ( نخیر و نهاز ) موجب به وجود آمدن مناظر شهری چشم نوازی شده است.
این کارشناس میراث فرهنگی عنوان کرد: هارمونی موجود در خط آسمان به وجود آمده و تزئینات پیشانی بناها و وجود گذرهای مسقف (ساباط ها) خود نیز بر این موضوع صحه می گذارد.
سلمانپور تصریح کرد: پوشش ساختمانها عموما طاق و قوسی و از نوع پنج و هفت و نیم دایره است و قدمت عمومی بناها به دوره های قاجار و پهلوی نسبت داده می شود و البته آثاری از دوره صفوی نیز در این بافت کهن وجود دارد و تک آثاری بسیار نفیس همچون پل قدیم و آسیاب ها به دوره ساسانی مرتبط است.
وی در ادامه در خصوص تاثیر زندگی شهری کنونی برآثار شهرستان دزفول افزود: با توسعه شهر نشینی و تجدد و ماشینی شدن زندگی روزمره متاسفانه این بافت کهن جوابگوی نیازهای امروزی ساکنین خود نیست که این امر با عدم برنامه ریزی صحیح و به موقع شهری خود باعث تخریب روزافزون این بافت با ارزش شده است.
به عقیده این کارشناس میراث فرهنگی، حفظ هرچه بهتر بافتهای فرهنگی، تاریخی کشور ضروری است که ارگانهای در ارتباط با طرح های شهری و زیرساختهای وابسته دست به دست هم دهند و با برنامه ریزی بهینه درصدد اصلاح نواقص و کمبودهای بافتهای تاریخی برآیند و با ایجاد کاربردهای مناسب در بناهای تاریخی زیبا پویایی و زندگی را به بافت بازگردانند.
