ناظران سیاسی بر این باورند؛ روابط دو کشور ایران و ترکیه مبتنی بر مؤلفههای پایدار است و از همه مهمتر اینکه ترکیه جزء کشورهایی بود که در برابر تحریمهای یکجانبه آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران، واکنش جدی از خود نشان داد.
چنانچه مقامات بلندپایه ترکیه از جمله رجب طیب اردوغان رئیسجمهور و مولود چاووش اوغلو وزیر خارجه این کشور اعلام داشتند از تحریمهای آمریکا پیروی نخواهند کرد. به بیان دیگر؛ با توجه به رویکرد آمرانه دونالد ترامپ حتی در برابر ترکیه، به نظر میرسد هدفگذاری این کشور، همگرایی بیشتر با کشورهای همسایه به ویژه ایران است و البته مناسبات تجاری گسترده آنکارا با ایران دلیلی بر تأکید بر حفظ این مناسبات و توسعه روابط باشد.
در همین زمینه سیاست روز با دکتر میرقاسم بنیهاشمی عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی در باره بررسی روابط ایران و ترکیه و ارزیابی از آینده این روابط به گفتوگو پرداخته که میخوانید.
روابط تهران و آنکارا و آینده این روابط را چگونه ارزیابی میکنید؟
روابط ترکیه و ایران در بین همسایگان ما، تقریباً در یک فرایند زمانی طولانیمدت معاصر در دوره قاجار و پهلوی و نیز در دوره جمهوری اسلامی تا حدود زیادی یک روابط رو به افزایش و استمرار بوده است. همچنین پس از انقلاب اسلامی نیز در چهار دهه گذشته رفتار و سیاست خارجی دولت ترکیه در قبال ایران نسبتاً قابل پیشبینی بوده است. به طور مشخص در ۲۵ سال گذشته با روی کار آمدن حزب رفاه و نجمالدین اربکان در اواخر دهه ۱۹۹۰ روابط این کشور با کشورهای اسلامی و به ویژه جمهوری اسلامی در چارچوب روابط دوجانبه و نیز گروه D۸ افزایش قابل توجهی یافت.
در این چارچوب مهمترین وجه روابط استراتژیک ایران و ترکیه، ثبات در حوزه انرژی است که بنیان آن در دوره اربکان گذاشته شد که بر مبنای آن خطوط لوله نفت و گاز از ایران به ترکیه احداث گردید و پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه سطح روابط از عرصه انرژی به همکاری و سرمایه گذاریهای مشترک در دیگر عرصههای زیرساختی گسترش یافت. با توجه به افزایش روابط و نیز حجم اقتصادی دو کشور، میزان تبادلات دو کشور از یک میلیارد دلار در سال ۱۳۸۲ به بیش از ۱۴ میلیارد دلار درسال ۱۳۹۵ رسید و هدف دو کشور دستیابی به حجم ۳۰ میلیارد دلاری روابط اقتصادی در سالهای آتی است.
باتوجه به مداخلات کشورهای فرامنطقهای از جمله آمریکا چشمانداز روابط دو کشور را چگونه تحلیل میکنید؟
تقریباً تا حدودی با اطمینان میتوان گفت روابط ایران و ترکیه مبتنی بر مؤلفههای پایدار است. گرچه فشارهای آمریکا میتواند در مقاطعی روابط دو کشور را تحت تأثیر قرار دهد اما، در عین حال برخی ضرورتها و الزامات روابط تجاری و اقتصادی و حتی برخی الزامات ژئوپلیتیکی روابط و مناسبات دو کشور را از تأثیرپذیری ناگهانی و یا تلاطمهای بزرگ برحذر خواهد داشت.
البته ممکن است آنکارا پس از خروج ترامپ از برجام، برای در امان ماندن از پیامدهای همکاری با ایران بازنگریهایی در برخی حوزهها مانند همکاریهای بانکی - مالی و یا نفتی داشته باشد اما، این رویکرد همچون کره جنوبی و یا حتی چین گسترده و ناگهانی نخواهد بود و بخش مهمی از روابط در تأمین نیازهای متقابل در حوزه انرژی و گاز از طرف ایران و تأمین برخی نیازهای مصرفی و صنعتی از طرف ترکیه تداوم خواهد یافت.
موضع ترکیه در قبال سوریه را چگونه ارزیابی میکنید؟
ترکیه در چند سال گذشته ملاحظات استراتژیکی و نیز منافع و سیاست متفاوتی را نسبت به ایران در قبال سوریه اتخاذ کرده و دو کشور پس از جنبشهای انقلابی موسوم به بهار عربی رویکرد متضادی را به ویژه در سوریه درپیش گرفتهاند. آنکار در سالهای اول بحران سوریه در صدد دستیابی به فرمولی مشترک با ایران و برخی کشورهای دیگر برای گذار سوریه به یک دولت ملی در چارچوب قانون اساسی و نظم سیاسی جدید بود.
چون این کشور در دوره حزب عدالت و توسعه بیش از ۱۵ میلیارد دلار در زیرساختهای حیاتی و صنعتی سوریه سرمایهگذاری کرده بود و برای حفظ این سرمایهها به دنبال فشار بر دولت سوریه در دستیابی به تفاهم ملی دولت سوریه با گروههای مخالف در سال اول بحران سوریه بود اما، جمهوری اسلامی با توجه به نگرانیهای خاص از روی کار آمدن برخی جریانهای سیاسی و مذهبی مانند اخوانیها گذار از ساختار سیاسی تکحزبی و خاندان اسد را در چارچوب مصالح و منافع خود نمیدید و بر همین مبنا رویکرد کشور حتی پیش از ورود گروههای سلفی و تکفیری مانند داعش، جبهه النصره، تحریر الشام و... رویکرد متفاوتی درخصوص الگوی مطلوب ساختار سیاسی در سوریه داشت و پس از تشدید بحران این تعارضات بیشتر شده و منافع و مواضع دو کشور رودرروی هم قرار گرفت و امروز هم در قضیه حمله به ادلب دو کشور رویکرد کاملاً متقابلی درخصوص حمله ارتش سوریه به این منطقه دارند.
هر چند بنا به ملاحظاتی تهران و آنکار مجبور به پذیرش برخی واقعیات خونین سوریه و دستیابی به برخی توافقات کلی در نشستهای دورهای آستانه در قزاقستان و نیز نشستهای سهجانبه سه کشور ایران، روسیه و ترکیه بودهاند.
آیا ترکیه به اتحاد استراتژیک خود با تهران ادامه خواهد داد؟
واقعیت این است که آنکارا اتحاد و حتی روابط استراتژیکی در چند دهه گذشته با تهران نداشته است. هر چند در دوره جنگ سرد در چارچوب برخی سازمانهای منطقهای مانند سنتو و بر مبنای منافع و سیاست خارجی آمریکا همسوییهایی داشته اما، پس از فروپاشی شوروی این دو کشور در محیط امنیتی و منطقهای خود مانند قفقاز، آسیای میانه و حتی بالکان روابط رقابتآمیز و بعضاً سلبی داشتهاند. لذا در حال حاضر نیز با وجود برخی رویکردها و سیاستهای مشترک مانند مخالفت با هژمونی آمریکا و اسرائیل و یا سیاستهای خصمانه آلسعود، نمیتوانیم روابط دو کشور را در حال حاضر استراتژیک بدانیم.
در عین حال چنان که گفته شد، سیاست خارجی دولت ترکیه چه در قبال مساله تحریمهای هستهای ایران و چه درخصوص مساله اسرائیل - فلسطین و منازعات منطقهای قومی مانند بحران سوریه، بحران اوکراین و مسئله کردها تا حدودی ثابت و قابل پیشبینی خواهد بود.
دلیل رویکرد تقابلی ترکیه در قبال آمریکا چیست؟
دولت اردوغان به دلایلی مانند حمایت واشنگتن از برخی گروههای تروریستی مانند جریان فتحالله گولن که از متهمین اصلی کودتای مرداد ۱۳۹۵ بود و نیز حمایتهای بزرگ نظامی و مالی از گروههای مسلح کردی مانند پ.ک.ک و نیز عدم حمایت جدی از موضع آنکارا در بحران سوریه، روابط تنشآلود و مبتنی بر بیاعتمادی به آمریکا در چند سال گذشته داشته است. بازداشت دو ساله کشیش آمریکایی و نیز بازداشت یکی از مقامات هالک بانک ترکیه در نیویورک به جرم کمک به ایران در دور زدن تحریمها، مناسبات تنشآلود را تشدید کرده است.
در واقع این کشور اعتماد چندانی به متحد دیرین خود در ناتو ندارد. خرید سپر دفاع موشکی اس۴۰۰ و نیز عقد قراردادهای ساخت نیروگاههای هستهای با روسیه و چین و بازگشت به سیاست شرقگرایانه از زمینهها و عوامل مهم دیگر کاهش سطح روابط دو کشور ترکیه - آمریکا در چند سال اخیر است و به نظر میرسد تا زمان حضور فکری دولت ترامپ در رأس نظام حاکمیتی آمریکا این تنش کاهش نخواهد یافت.
گفتوگو: هدی دهقان بذرافشان