از آغاز برجام تابهحال یکی از نکاتی که بارها موردتوجه منتقدین آن قرارگرفته، تفکیک نکردن اروپا از آمریکا در برخورد با ایران است. نکتهای که پس از خروج آمریکا از برجام تأکید دوچندان رهبر انقلاب بر اعتماد نکردن به اروپا را در پی داشت. با توجه به بیانات مقام معظم رهبری انتظار میرفت که دولت بعد از خروج آمریکا از برجام سیاست اقدام متقابل را در قبال دیگر اعضای حاضر در برجام برای جبران خسارات وارده به آن داشته باشد؛ اما آنچه پس از گذشت یک سال از خروج آمریکا از برجام رخ داد، انفعال دولت برای جبران خسارات وارده به برجام بود.
حاصل انفعال دولت در برابر خروج آمریکا از برجام، اجرایی شدن تحریمهای آمریکا یکی پس از دیگری و تضعیف عزم اتحادیه اروپا برای جبران خروج آمریکا از برجام بود. البته این عزم در ابتدا توسط منتقدین پوشالی خوانده شد ولی دولت همچنان با سیاستی منفعلانه در انتظار نتایج آن بود. اتحادیه اروپا در ابتدا قصد خود را پوشش تمام خلأهای حاصل از خروج آمریکا از برجام اعلام کرد؛ اما در ادامه گستره این عزم به حوزه نفت و گاز کاهش یافت، در انتها نیز به گستره کالاهای مشروع (غذا و دارو) کاهش یافت. در کنار کاهش گستره وعدهها، ابزارهای اجرای این وعدهها هرچه گذشت ضعیفتر شد بهطوریکه از یک نظام حقوقی حامی شرکتهای همکار ایران به اینستکس که اتاق تسویهای بیش نیست ختم شده است. اتاقی که از منظر رهبر انقلاب شوخی تلخ اروپا برای حمایت از ایران است. حال پس از گذشت یک سال دولت برای به دست آوردن اینستکس که هیچگونه حمایتی از ایران در برابر تحریمهای آمریکا انجام نمیدهد دست به سیاست اقدام متقابل زده است. همانطور که بیانیه شورای عالی امنیت ملی نشان میدهد دولت مهلت ۶۰ روزهای برای شروع فرآیند حمایت اروپا از ایران تعیین کرده است. دولت برای ترغیب اروپاییان به حمایت، در چارچوب برجامی که ایران بهتنهایی در آن حضور دارد اقدام متقابل انجام داده است. پسازاین واکنش دولت پس از گذشت یک سال از خروج آمریکا از برجام، اروپاییان هرگونه اولتیماتوم را رد کردند. اروپاییان همچنین اجرایی شدن اینستکس را به اجرای کامل تعهدات ایران در برجام مشروط کردند. درواقع اروپایی که به دلیل اجرا نکردن تعهدات خود در برجام بدهکار ایران بود، حال طلبکار ایران شده است. طبق ضمیمهی ۲ برجام اروپا متعهد شده که فروش نفت، فرآوردههای نفتی و پتروشیمی، تجارت ارز، طلا و فلزات گرانبها، خودروسازی، بندرها و کشتیرانی، بیمه و خدمات کارگزاری بانکی و ... را تضمین نمایند. نکتهای که در کنار این اتفاقات بسیار تعجببرانگیز است، تلاش همزمان دولت و اروپاییان برای ورود کشورهای غیراروپایی به سازوکار اینستکس است. طبق گزارش رویترز اروپا قصد دارد چین و هند را وارد سازوکار اینستکس کند. با توجه به اظهارات اروپاییان و مقامات روسی، اینستکس توان دور زدن تحریمهای آمریکا را ندارد. با این اوصاف پیادهسازی اینستکس در ارتباط با کشورهای دیگر میتواند تحریمهای آمریکا را گستردهتر کند زیرا ارتباط بین نظامهای مالی ایران و دیگر کشورها را قطع خواهد کرد. درواقع در اینستکس، طرف ایرانی تبادلات خود را ثبت میکند و طرف اروپایی نیز تبادلات طرف خود را، در انتهای بازه زمانی مشخص حسابها تسویه میشود. با توجه به اینکه قابلیت اینستکس فقط در حد یک اتاق تسویه است، ارتباط بانکی بین ایران و اروپا برقرار نمیشود. نکته دیگر، خصوصی بودن این شرکت است که منجر به تبعیت آن از تحریمهای آمریکا، به دلیل نبود حاکمیت دولت میشود. درنتیجه پیادهسازی این ساختار در ارتباط با دیگر کشورها منجر به قطع ارتباط نظامهای مالی دو کشور و افزایش فشار تحریمها بر ایران میشود. در شرایط کنونی که اروپا قصد دارد با گسترش اینستکس به کشورهایی همچون چین و هند، فشار تحریمهای آمریکا بر ایران را افزایش دهد لازم است حداقل ایران با این روند همراهی نکند. در واقع ایران باید با اقداماتی گستردهتر و خواستههایی واقعبینانهتر همچون عملی شدن تمام تعهدات اروپا در برجام، فشار را بر کشورهای حاضر در برجام افزایش دهد. در این صورت شاید امیدی برای تغییر رفتار اروپا برای جبران خسارات آمریکا به برجام وجود داشته باشد. هرچند که تمام شرایط ذکرشده در بالا نشاندهنده عزم اروپا برای حمایت از سیاستهای تحریمی آمریکا است.
نویسنده: محمدرضا عرب مقدم