صلح، امنیت، عدالت و حفظ کرامت انسانی جزء حقوق اولیه و ذاتی بشر است. هیچ کس و به هیچ بهانهای نمیتواند این حق را از ابنای بشر سلب کند. صلح از این منظر، نه عرصهای برای بازیهای سیاسی و جذب فریبکارانۀ افکار عمومی، بلکه چارچوبی برای استواری حق و امنیت بخشیدن به زندگی جمعی انسانها بر پایۀ عزّت، کرامت و کمال خداگونه است.
با وجود این مفاهیم غنی و تلاش گستردهای که برای تحقق آن صورت پذیرفته است؛ آنچه امروزه و در عرصه جهانی شاهد آن هستیم وجود تروریسم، ناامنی و بیعدالتی است که باعث ترس، وحشت و تنفر در گوشه و کنار جهان شده و چرخهای از بیاعتمادی، تبعیض و نابودی را در جهان به وجود آورده است. امروزه شاهد هستیم در نتیجه نقض صلح و امنیت در اقصی نقاط جهان، تعداد بیشماری کشته و زخمی شده اند، خانههای بسیاری ویران شده، جمعیت بیشماری آواره شده اند، افراد زیادی از ترس و وحشت به مهاجرتهای اجباری تن دادهاند و حوادث رقت بار دیگری که بشر امروز شاهد آن است را در گوشه و کنار جهان شاهد هستیم.
در نتیجۀ این حوادث رقت بار و گسترده و برای پاسخگویی به این ضرورت جهانی؛ سازمان ملل متحد روز ۲۱ سپتامبر مصادف با ۳۰ شهریور را روز جهانی صلح اعلام کردهاست.
روز جهانی صلح که همهساله در ۲۱ سپتامبر توسط سازمان ملل، نخبگان، سازمانها و دولتهای مختلف گرامی داشته میشود، به صلح اختصاص دارد و به طور ویژه به نبود جنگ و خشونت میپردازد. این امر تلاش دارد تا منجر به دستاوردهایی چون برقراری یک آتشبس موقت در مناطق جنگی برای دسترسی به کمکهای انساندوستانه شود تا اقدامات گسترده برای برقراری صلح دائمی در نقطه یا نقاطی از جهان را برنامه ریزی کرده است. این روز اولین بار در سال ۱۹۸۲ برپا شد و از آن زمان توسط بسیاری کشورها، گروههای سیاسی، گروههای نظامی و افراد مختلف ادامه یافته است. از جمله اقدامات این روز، به صدا درآمدن «زنگ صلح» در مقر سازمان ملل (در شهر نیویورک) است. این زنگ از سکههای اهدایی کودکان از تمام قارهها به جز آفریقا ساخته شدهاست و هدیهای از سوی انجمن ژاپنی در سازمان ملل است که جهت یادآوری «هزینۀ انسانی جنگ» طراحی و ساخته شده است. در کنار این زنگ نوشتهشده است؛ «زنده باد صلح مطلق جهانی».
اما امسال روز جهانی صلح در حالی فرا میرسد که جهان با خشونت و جنگهای خانمانسوزی مواجه شده است. و بحران مهاجرین و آوارگانی به جدیترین بحران پناهجویان پس از جنگ جهانی دوم بدل شده است. تعداد افرادی که در نتیجه مناقشات یک دهۀ اخیر آواره گشتهاند از ۶۰ میلیون نفر تجاوز کرده است. میلیونها کودک و نوجوان هم از مدرسه رفتن بازماندهاند. افرادی زیادی در اردوگاه پناهندگان از امکانات اولیه زندگی برخوردار نیستند، تعداد زیادی مورد تعرض و تهاجمات گوناگون روحی و جسمی قرار دارند، گاه فروش اعضای بدن مهاجرین توسط افراد و گروههای سودجو نیز به گوش میرسد. هم اکنون از هر ۱۲۲ نفر در جهان یک نفر یا پناهجو است، یا در کشور خود آواره است و یا در کشور دیگری منتظر دریافت پناهندگی میباشد.
به نظر میرسد به دلیل همین اهمیت ویژه بود که سازمان ملل شعار روز جهانی صلح در سال ۲۰۱۷ را : « صلح، احترام، امنیت و کرامت برای همه؛ با تمرکز ویژه بر وضعیت مهاجرین و پناهندگان در سراسر جهان» قرار داد. روز جهانی صلح ۲۰۱۷ در حالی فرا میرسد که تجاوز به حقوق انسانها در برخی نقاط همچون فلسطین، سوریه، عراق، یمن، بحرین، میانمار و نقض گستردۀ حقوق مهاجران همچنان ادامه دارد و وقایع دیگری چون تهدیدات کره شمالی از سوی ترامپ رئیس جمهور ایالات متحده، تهدید قطر از سوی عربستان و حامیان آن و تهدیدات پراکنده اما خطرناک گروه داعش کشورهای جهان به ویژه کشورهای اروپایی را تحت تأثیر خود قرار داده است.
دهۀ افزایش مهاجرین و پناهندگان همراه با نقض کرامت انسانی در جهان
موسسه اقتصاد و صلح، روز پنجشنبه، ۱۱ خرداد (۱ ژوئن) گزارش سالانه خود در مورد وضعیت صلح جهانی در سال ۲۰۱۷ را منتشر کرد که در آن شرایط کشورهای مختلف جهان از لحاظ برخورداری مردم آنها از صلح، ثبات و آرامش بررسی و در یک جدول جهانی طبقهبندی شده است. در این گزارش آمده است که شاخص کل صلح جهانی در سال گذشته با ۰.۲۸ درصد افزایش، نسبت به سال قبل اندکی بهبود یافت هرچند در مقایسه با ده سال پیش، همچنان حاکی از افزایش خشونت و تضعیف صلح و آرامش است. براساس گزارش سال جاری، در مجموع قاره اروپا صلحآمیزترین منطقه جهان و خاورمیانه و شمال آفریقا پر مخاطرهترین مناطق جهان بودهاند.
موسسه اقتصاد و صلح از سال ۲۰۰۷ میلادی هر ساله گزارش سالانه “شاخص صلح جهانی” شامل وضعیت کشورها و مناطق مختلف از لحاظ برخورداری از صلح و امنیت را منتشر میکند. در گزارش شاخص صلح جهانی برای سال ۲۰۱۷ آمده است که این شاخص شامل وضعیت ۹۹.۷ درصد از جمعیت جهانی است و براساس ارزیابی ۲۳ عامل کمی و کیفی تاثیرگذار بر صلح و امنیت محاسبه شده است.
این عوامل در سه سطح امنیت و ایمنی اجتماعی، ناامنی و خشونت داخلی، درگیری خارجی و نظامیگری یعنی افزایش موقعیت و نفوذ نهادهای نظامی طبقهبندی شده و مورد بررسی قرار گرفته است.
بدون تردید این حالت سبب شده تعداد پناهندگان و آوارگان داخلی و بینالمللی در دهه اخیر به طور چشمگیری افزایش یافته و از سال ۲۰۰۷ تاکنون به بیش از حدود ۶۰ میلیون نفر در سراسر جهان رسیده است. نه کشور در جهان وجود دارد که بیش از ۱۰ درصد از جمعیت آنان را میتوان به عنوان آواره و پناهنده طبقه بندی کرد. کشورهای سومالی و سودان جنوبی با داشتن بیش از ۲۰ درصد از جمعیت خود به صورت آواره و سوریه با بیش از ۶۰ درصد آواره در جهان دارای بیشترین رقم هستند. در صدر کشورهای برخوردار از صلح، ایسلند، زلاند نو، پرتغال، اتریش، دانمارک و جمهوری چک در ردههای اول قرار دارند و در پائین جدول کشورهای یمن، سودان جنوبی، عراق، افغانستان و سوریه به ترتیب ردههای ۱۵۹ تا ۱۶۳ را در اختیار گرفتهاند. اوضاع تأسف بار مسلمانان روهینگیا در میانمار و آواره شدن جمعت عظیمی از مسلمانان این کشور به کشورهای همسایه، این کشور را در زمرۀ کشورهای مهم دارنده آواره و پناهنده در جهان در سال ۲۰۱۷ قرار داده است.
از اینرو میتوان گفت؛ از مهمترین آثار و پیامدهای نقض صلح که جهان به نحو گستردهای شاهد آن است، وجود آوارگان و پناهندگانی است که علیرغم خطرات و موانع بیشمار تنها به خاطر نجات جان خود، با تلاش زیاد از سرزمین آباء و اجدادی خود جلای وطن کرده و خود را به نقاط امن در سایر نقاط جهان رسانیدهاند. اما سوال مهمتری که این مهاجرین با آن مواجه میشوند این است که آیا سرزمینها و کشورهایی که پس از مدتها تلاش به آن رسیدهاند میتواند مرهمی بر زخم آنان باشد؟ و یا چالشهای تازهتری پیش روی مهاجرین و پناهندگان قرار خواهند گرفت؟
مهمترین چالشهای مهاجرین و پناهندگان
۱- تامین نیازهای اولیه همچون دسترسی به آب سالم، غذای کافی و پناهگاه مناسب یکی از بزرگترین چالشهای آوارگان و پناهجویان و نهادهایی است که تلاش دارند به آوارگان و پناهجویان کمک کنند.
۲- کاهش آلام آوارگان و پناهندگانی که بستگان و عزیزان خود را از دست دادهاند و از صدمات روحی و روانی زیادی رنج میبرند، از چالشهای بسیار مهمی است که آنان را تحت تأثیر قرار میدهد. امری که باید بدون هرگونه تبعیض قومی، نژادی و مذهبی و با عنوان وظیفهای دینی و انسانی مورد توجه قرار گیرد.
۳- بسیاری از مهاجران حاضر نیستند فرهنگ و سنن خود را رها کنند و به آسانی با فرهنگ جامعه میزبان همسو شوند. از این رو گروهی این پایبندی را تهدیدی برموجودیت فرهنگ جامعه میزبان دانسته و به انحای مختلف مشکلاتی را برای مهاجرین و پناهجویان به وجود میآورند.
۴- توهین و اهانتهای مختلف به مهاجرین و پناهندگان، سرزمین و مقدسات آنان توسط برخی شهروندان و گروههای مخالف در کشورهای مقصد مهاجرین و پناهندگان از جمله چالشهای پیشروی آنان است. این گروه که به دلایل مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و... مهاجرین را بر نمیتابند؛ همواره و به روشهای مختلف سعی در آزار و اذیت مهاجرین دارند.
۵- اطلاع یافتن از سرنوشت مفقودان و بستگان از جمله مشکلاتی است که مدتها مهاجرین و پناهجویان با آن دست و پنجه نرم میکنند و زندگی روزمره آنان را تحت الشعاع قرار میدهد.
۶.- کم اهمیت شمردن مرگ پناهجویان و آوارگان از سوی سایر دولتها و سازمانهای بینالمللی مدافع حقوق بشر، چالش مهمی است که جهان امروز شاهد آن است. همه روزه افراد بسیاری شامل زنان، کودکان و افراد سالخورده در فرآیند مهاجرت و یا در اردوگاههای پناهجویان به گوش میرسد بدون آنکه اقدام جدی درخصوص رفع این مشکلات از سوی این دولتها و سازمانها صورت گیرد.
۷- شرایط بهداشتی و زندگی بسیار آزار دهنده که شیوع بیماریهای واگیر در میان پناهجویان را بدنبال داشته، تا اسکان و اقامت آنان در نقاط آسیبپذیر، از جمله چالشهایی است که همواره مهاجرین و پناهجویان از آن آسیبهای زیادی را متحمل شده اند.
۸- محروم ماندن از آموزش و تحصیل و یا شرایط بسیار نامناسب را میتوان در زمره مشکلات این گروه عنوان کرد.
۹- بحران هویتی از جمله چالشهای مهمی است که مهاجرین با اسکان و استقرار در جامعه میزبان با آن مواجه میشوند. این گروه به ویژه نوجوانان و جوانان از سویی به خاطر مشکلات پیش آمده در کشور خود (مبدأ) که منشأ و باعث مهاجرت آنان شد خواهان پیوند با فرهنگ و هویت جامعه میزبان هستند و از سوی دیگر نمیتوانند از سرزمین مادری و فرهنگی که در آن رشد کرده اند، جدا شوند. تا جاییکه حتی سالها پس از مهاجرت با شنیدن نام سرزمین مادری، پرچم، نمادها و سرود ملی بیدرنگ احساس تعلق در آنها زنده میشود.
۱۰- شکلگیری و گسترش جنبشهای ضد مهاجرتی و گروههای افراطی از جمله مواردی است که همواره مهاجرین در کشورهای میزبان با آن مواجه بودهاند. به عنوان مثال یکی از مشهور ترین جنبشهای راست افراطی اسلامستیز که پس از ورود مهاجرین مسلمان از کشورهای آسیایی به ویژه سوریه و شمال آفریقا به اروپا شکل گرفت، جنبش " اروپاییان وطنپرست علیه اسلامیزه کردن غرب " موسوم به "پگیدا" است که در اکتبر ۲۰۱۴ در شهر درسدن آلمان پابه عرصه ظهور گذاشت. این جنبش که به عنوان یک سازمان در ۱۹ دسامبر ۲۰۱۴ ثبت رسمی شد، در بیش از دو سال از فعالیت خود، نه تنها در داخل آلمان بلکه در دیگر کشورهای اروپایی از جمله انگلیس، بلژیک، سوئیس , لهستان، هلند و دانمارک گسترش فزایندهای داشته و تظاهرات و حملات گستردهای علیه مهاجرین مسلمان به اجرا درآوردهاند.
نتیجه: صلح عادلانه و پایدار جهانی؛
آرزوی روز جهانی صلح
براساس فطرت انسانی و همچنین مطابق قوانین شناخته شدۀ بینالمللی، زنان، کودکان و تمامی شهروندان، شایسته کرامت انسانی، آرامش و برخورداری از صلح و عدالت جهانی و پرهیز از هرگونه بیاحترامی، بیمهری و خشونت و تحقق مدارای ملی و جهانی در این رابطه بوده و کشورها و دولتها باید نسبت به نقض حقوق آنها و نقض صلح آنان پاسخگو بوده و کشورهای منطقهای و جهانی باید در راستای اعمال متخلفانه بینالمللی خویش، پذیرای مسئولیت بینالمللی دولتهای مربوطه خویش و پاسخ به افکار عمومی ملی و جهانی باشند.
امروزه در شرایطی، صحبت از صلح عادلانه و پایدار جهانی میشود که خشونت و جنگ، ترور و تروریسم، فقر و مهاجرت، بیخانمانی و آوارگی، نقض مکرر و مستمر حقوق بشر در بسیاری از مناطق جهان، اختلافات مذهبی و قومی، تحریمهای ناعادلانه و غیرقانونی مختلف بینالمللی علیه بسیاری از کشورها، برخلاف منشور ملل متحد و معاهده و تعهدات بینالمللی، صلح عادلانه و پایدار و کرامت انسانی را در اقصی نقاط جهان نقض کرده و مورد تهدید قرار داده است. با وجود این همه حوادث و وقایع نامطلوب و تأسف بار شاهد نشانههای نگران کنندهای بین وضعیت موجود و تاسف بار کشورها و وضعیتِ مطلوب و عدالت طلب و صلح جوی جهانی شده ایم.
حوادثی که مدت هاست زنگ خطر را برای برقراری جهانی ایمن، عدالت محور و توأم با حفظ کرامت انسانی به صدا درآورده است. از مهمترین این موارد آواره شدن و جلای وطن توسط مهاجرین بیشماری است که از کشورهای افریقایی و آسیا به ویژه لیبی، سوریه، افغانستان و ... به کشورهای همسایه و اروپایی رخ داده است و مهاجرت اجباری میلیونها مسلمان از کشور میانمار است که به کشورهای همسایه چون بنگلادش، تایلند و... صورت گرفته است. بدون شک مهمترین وظیفه نخبگان جهانی، سازمانهای مردم نهاد و سازمانها و نهادهای بینالمللی در قرن حاضر برون رفت از بحرانها و نابهنجاریهای سیاسی و حقوقی داخلی و بینالمللی کشورها است که مستلزم تلاشی نهادین و فراگیر برای حرکت در مسیر " صلح عادلانه و پایدار جهانی" است. حرکتی قانونمند، مستمر و منطبق با فطرت پاک انسانی و موازین انسانی بینالمللی، آنگونه که زیبندۀ این روز بعنوان "روز جهانی صلح" باشد.
علی صادقی / استادیار دانشگاه فرهنگیان، تهران و دبیر کمیته علمی مجمع جهانی صلح اسلامی