توسعه و ترویج خواندن موضوعی مهم و چند وجهی است که سطح گستردهای از خرد تا کلان را در بر میگیرد. اما همه سطوح مانند یک زنجیره به هم متصلاند که میتوان آن را زنجیره کتاب و کتابخوانی نامید. زنجیرهایی که یک طرف آن مولف و مترجم و سوی دیگر آن مخاطب است و حلقههای میانی نیز در برگیرنده ناشر، خانواده، آموزشگاه، و کتابخانه است که در فرایند توسعه کتابخوانی باید این زنجیره را به درستی سامان داد.
گرچه در سرشت کودک کنجکاوی و اشتیاق به دانستن وجود دارد و کتاب بهترین و کمخطرترین روش برای ارضای این اشتیاق است اما برای این مهم، ایجاد عادت مطالعه اهمیت ویژه دارد. برای آنکه کودکی کتابخوان شود باید از خردسالی در درون خانواده با کتاب سر و کار داشته باشد. با توجه به در پیش بودن فصل تابستان و فاصله گرفتن دانشآموزان از محیط درس و مدرسه، لازم است والدین راهبردهای ایجاد و افزایش انگیزه خواندن و مطالعه را در کودکان و نوجوانان فراگیرند. این مقاله به بیان راهبردهای ایجاد و افزایش انگیزه خواندن و مطالعه در خانواده میپردازد.
راهبردهای ایجاد و افزایش انگیزه خواندن
و مطالعه در خانواده
این راهبردها به قرار ذیل است:
۱- والدین و فرزندان مطالعه را با هم تجربه کنند:
به مطالبی که بچهها میخوانند به خوبی گوش دهند.
روزنامه را خانوادگی بخوانند.
تشویق کنند تا نسلهای مختلف با هم بخوانند (خواندن بین نسلی).
تشویق کنند تا بچههای یک نسل با هم بخوانند (خواندن هم نسلی).
خواندن کتابهای موردعلاقه خود را به فرزندان توصیه کنند.
برای خواندن دلیلهای عملی بیاورند: بچهها به سختی میتوانند بین خواندن و فعالیتهای روزمره خود ارتباط برقرار کنند به خصوص اگر خواندن را صرفا فعالیتی درسی یا اجباری بدانند. استفاده از خواندن در هنگام خرید، آشپزی، و تعمیر وسایل خانه در عین جذابیتی که برای بچهها دارد به آنها میآموزد که برای انجام سریعتر و بهتر کارهای روزمره باید از خواندن بهره ببرند.
به فیلمهایی که براساس کتاب خاصی نوشته شده است نگاه کنند. دیدن فیلمهای زیبا از کتب ماندگار مانند قصههای مجید، با خانمان، آلیس در سرزمین عجایب، هری پاتر، حسن کچل، میهمان مامان، و انیمیشن یکی کم است و... کودک را بر میانگیزاند تا به خواندن اصل کتاب بپردازند.
کودکان را تشویق کنند تا اطلاعاتی را که از مطالعه به دست میآورند، و یا برداشتهای خود از خواندن را با دیگران در میان بگذارند و با هم تقسیم کنند.
کودکان را ترغیب نمایند تا آنچه را که میخوانند به سایر اشکال نمادین تعبیر و تفسیر کنند مانند نقاشی، مجسمهسازی، نمایش عروسکی و... .
برخلاف بزرگترها که مطالعه را تلاشی انفرادی میدانند کودکان مایلاند با دیگران به این مهم بپردازند. بچههای خردسال تر دوست دارند مادر برایشان قصه بگوید.
از علاقه کودکان به موضوعاتی مانند سفر به مریخ، حضور در پشت صحنه یک برنامه تلویزیونی، و یا آشنایی با انتقال نیرو در خودرو سود برده و از طریق خواندن کتب مرتبط، اشتیاق مطالعه را در وی افزایش دهند.
بگذارند فرزندانشان ببینند که کتاب میخوانند، با صدای بلند کتاب بخوانند.
کودکان را ترغیب نمایند تا آنچه را که میخوانند به سایر اشکال نمادین تعبیر و تفسیر کنند مانند نقاشی، مجسمهسازی، نمایش عروسکی و... .
از علاقه کودکان به موضوعاتی مانند سفر به مریخ، حضور در پشت صحنه یک برنامه تلویزیونی، و یا آشنایی با انتقال نیرو در خودرو سود برده و از طریق خواندن کتب مرتبط، اشتیاق مطالعه را در وی افزایش دهند.
۲- مطالب خواندنی را در دسترس قرار دهند:
در خانه مطالب خواندنی داشته باشند.
به هرجایی که میروند همراه خود کتاب ببرند.
در اختیار بچههای مریض کتاب و مجله قرار دهند.
فرزند خود را با کتابهای سری و مجموعهای آشنا کنند.
مجلات کودکان را مشترک شوند.
در خرید کتاب سلیقه و علاقه مطالعاتی کودک را در نظر بگیرند.
برای تابستان کودک و نوجوان یک برنامه مطالعاتی تنظیم کنند.
مراجعه به کتابخانه را در روال کارهای جمعی خانواده قرار دهند.
با هم به نمایشگاه کتاب بروند.
برای کودکان به مناسبتهای مختلف و به جای دادن هدیههای مختلف یا دادن پول، کتاب خریداری شود.
۳- والدین، رفتار مطالعاتی خود را اصلاح کنند:
اهمیت و جایگاه خواندن را درک نمایند.
از خواندن لذت ببرند و این لذت را نشان بدهند.
برای رهایی از شیطنتهای بچهها، آنها را با تلویزیون و برنامههای کامپیوتری مشغول نکنند.
با معلم و کتابدار در جهت ترویج خواندن در کودکان تعامل داشته باشند.
از تنبیه کودک چنانچه کتابی را به پایان نرساند بپرهیزند، اگر قصد کودک از خواندن فقط جلب رضایت والدین باشد دوام چندانی نخواهد داشت.
۴- والدین رفتار مطالعاتی فرزندان را اصلاح کنند:
خواندن فعال را تشویق کنند.
اجازه بدهند بچهها به دنبال علایق خود بروند و در مورد آن مطالعه کنند.
کودکانی که توانایی خواندن ندارند را ترغیب نمایند تا از روی تصاویر داستان تعریف کنند.
بین داستان و زندگی بچهها ارتباط برقرار کنند.
بچهها را تشویق کنند تا با شخصیتهای داستان همذاتپنداری کنند و حتی در جایگاه قهرمان داستان قرار بگیرند.
استفاده از کتب فکاهی را در برنامه قرار دهند: خواندن این کتب آسان است و از اینرو به کسانی که خوانندگان بیمیل هستند احساس موفقیت میدهد. کودکانی که کتب فکاهی را میخوانند به تدریج گرایش مییابند تا کتابهای کوتاه، و کم واژه را نیز بخوانند.
بچهها را تشویق نمایند تا پاسخ خود را در کتاب بیابند نه از آنها و گاهی برای یافتن پاسخ سوالات کودکان در حضور آنها خود نیز به کتاب مراجعه نمایند.
عوامل موثر بر مطالعه کودکان
گاهی عادت به مطالعه در کودکان شکل گرفته ولی والدین شاهد خودداری کودک از خواندن و مطالعه هستند، این مورد ممکن است تحت تاثیر دو عامل درونی و یا بیرونی باشد که با رفع این عوامل کودک همچنان علاقهمند به کتاب و کتابخوانی باقی خواهد ماند.
- عوامل درونی
الف) انگیزه و علاقه: اولین و مهمترین عامل در برقراری رابطه منطقی میان ذهن و مطالب مورد مطالعه انگیزه است. اگر کودک به مطلب مورد مطالعه علاقه نداشته باشد باعث میشود که از خواندن صرف نظر کند.
ب) میزان سواد: انتظار میرود افراد با سطح سواد بالاتر مطالعه بیشتری داشته باشند. کودکان نیز با افزایش سطح سواد و کم شدن سطح دشواری کتاب نسبت به آموختههایشان میل بیشتری به مطالعه مییابند.
ج) معلولیت و محدودیت جسمی: معلولیتها و نقص عضوها باعث میشود تا کودک از انجام فعالیت مطالعه بازداشته شود. کودکی که ضعف یا نقص بینایی دارد، چنانچه با نبود عینک یا منابع با خط بریل مواجه شود از مطالعه فاصله میگیرد و حتی علاقه نیز نمیتواند در ادامه فعالیت خواندن موثر باشد.
د) روش مطالعه: هرکس دارای روش مطالعه خاصی است. اگر فرد روش مطالعه صحیحی نداشته باشد، ممکن است از میزان مطالعه وی کاسته شود. وقتی فرد از انگیزه درونی برای یادگیری برخوردار باشد میتواند به طور خودجوش و بدون نیاز به محرک بیرونی دست به مطالعه بزند. البته در غیاب انگیزه درونی، پاداشها و مشوقهای بیرونی میتوانند فرد را به مطالعه و کتاب خوانی تشویق کنند.
۲- عوامل بیرونی
الف) کتاب و مواد خواندنی: که شامل ظاهر کتاب و محتوای کتاب میباشد. اگر ظاهر یا محتوای کتاب برای کودک جذاب و گیرا نباشد وی از مطالعه سر باز میزند.
ب) مکان مطالعه: مکانی که برای مطالعه انتخاب میشود باید کاملا روشن، و به دور از سر و صدا باشد. محرکهای جاذبی در اطراف کودک وجود دارد مثلا هنگامی که تلویزیون روشن است وی به هیچوجه به مطالعه نمیپردازد.
ج) زمان مطالعه: در زمان خستگی و بیحوصلگی مطالعه کارآمد نمیباشد. برخی کودکان هنگام صبح و برخی در دیگر ساعات شبانهروز حوصله بیشتری برای خواندن و مطالعه دارند که والدین باید به این نکته توجه نمایند.
نتیجه گیری
توسعه و ترویج کتاب خوانی باید از خانواده آغاز شود. برای اینکه عادت به مطالعه در خردسالی شکل گیرد، والدین باید برای کودکان خود از همان بدو تولد به قصهگویی، کتابخوانی و خرید کتاب بپردازند. همچنین باید خودشان روزانه بخشی از وقت خود را صرف خواندن کتاب و مجله کنند. دسترسپذیر بودن کتاب و مجله در خانه نیز در کودکان گرایش به کتاب ایجاد میکند.
منابع در دفتر روزنامه موجود است.
صغری خاکسار / کارشناس "مشاوره و راهنمایی" و آموزگار مقطع ابتدایی عشایر چهارمحال و بختیاری