اعتراض یکی از شیوه‌های مورد حمایت جامعه‌های مدنی و دموکرات است و هیچ مشکلی در قوانین ما هم ندارد اما این اعتراض باید منطقی بوده و به شیوه درستی ابراز شود. حال با این پیش‌فرض مروری بر اعتراضات صورت گرفته توسط دانش‌آموزان به امتحان نهایی‌های امسال داریم.
ماجرا از پیام‌های اعتراضی دانش‌آموزان در فضای شبکه‌های پیام‌رسان شروع شد، پیام‌هایی که دست‌به‌دست چرخید و چرخید تا به شهرهای دور و نزدیک رسید. وقتی دامنه اطلاع‌رسانی‌ها گسترده‌تر شد، دانش‌آموزان در برخی استان‌ها تصمیم به برگزاری تجمع‌های اعتراضی مقابل ادارات آموزش و پرورش گرفتند و تنها به فاصله چند روز اعتراضات از یزد و کرمان و خراسان جنوبی به خراسان رضوی و گلستان و تهران رسید.
دانش‌آموزانی که پیش از این، تجمع معلمانشان در اعتراض به مشکلات معیشتی و حقوقی را بارها دیده بودند حالا از همین روش الگوگیری کرده و تجربه‌ای مشابه از نوع دانش‌آموزی‌اش را رقم می‌زنند.
کمپین‌های اعتراضی در شبکه‌های پیام‌رسان نیز شکل می‌گیرد، گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی تبدیل به محلی می‌شود برای بارگذاری پیام‌های اعتراض‌آمیز و گاه هماهنگی برگزاری تجمعات؛ موضوعی که مسئولان، اینگونه به آن واکنش نشان دادند: «گسترش فضای مجازی علت اصلی این اجتماعات است!»
اما فصل مشترک انتقادات دانش‌آموزان چیست و اساساً آن‌ها به چه چیزی اعتراض دارند. مفهومی بودن سؤالات، فرجه ناکافی برگزاری امتحانات، سخت بودن پاسخگویی به سؤالات و مدت‌زمان محدود پاسخگویی از نکاتی است که در سخنان دانش‌آموزان دیده می‌شود. معترضان بیشتر دانش‌آموزان سال سومی هستند که به سؤالات امتحانات شیمی، ریاضی، زمین‌شناسی و دین و زندگی اعتراض دارند، البته در فهرست برخی معترضان نام سال چهارمی‌ها که به سؤالات زیست‌شناسی و فیزیک اعتراض دارند هم دیده می‌شود.
مسئولان چه می‌گویند؟
اما واکنش مسئولان قابل حدس زدن است، بیشتر آن‌ها سخت بودن امتحانات را رد کرده و معتقدند که میانگین نمره‌ها این سختی را نشان نمی‌دهد. رئیس سنجش وزارت آموزش و پرورش نخستین مسئولی بود که به دنبال اعتراضات، خبرنگاران سراغش رفتند و عبدالرسول عمادی نیز در مصاحبه‌های مختلف بارها تأکید کرد: «اشکالاتی که دانش‌آموزان نسبت به سختی امتحانات دارند وارد نیست» و یادآور شد که امتحان مجددی گرفته نمی‌شود.
وی همچنین حرف‌هایش را اینگونه تکمیل می‌کند: طراحی سؤالات امتحانات نهایی كشوری دارای اهداف خاص آموزشی است و در این طراحی می‌باید به سطوح مختلف آموزشی و حیطه‌های آن توجه لازم مبذول شود و طراحان سؤالات با توجه به سابقه تدریس و طراحی سؤالات كشوری، اقدام به طراحی سؤالات امتحانات نهایی می‌کنند. سؤالات این دوره نیز هم‌سطح سؤالات امتحانی دوره‌های قبل بوده و از آسان شروع‌شده و دارای ضرایب دشواری مختلف «آسان،متوسط و دشوار» است.
عمادی با یادآوری اینکه صلاحیت علمی و حرفه‌ای طراحان سؤالات امتحانات نهایی كشوری مورد تأیید وزارت آموزش و پرورش است، تأکید می‌کند که «در بازدیدهای به‌عمل‌آمده از حوزه‌های تصحیح، اكثر دبیران مصحح اوراق امتحانات نهایی از سؤالات اظهار رضایت کرده‌اند.»
مشابه این اظهارات را هم مدیران کل آموزش و پرورش در استان‌ها تکرار کرده‌اند، مدیرکل آموزش و پرورش خراسان رضوی گفته است که «ادعای دانش‌آموزان درست نبوده و سؤالات امتحانات نهایی تغییری نکرده و سخت‌تر نشده است.»
رئیس آموزش و پرورش گرگان هم تأکید دارد که «سؤالات امتحان نهایی دانش‌آموزان پیش‌دانشگاهی خارج از کتاب نبوده است و اعتراض دانش‌آموزان به سؤالاتی است که جنبه مفهومی داشته و پاسخ آن نیز مفهومی بوده است.»
وی برای حرف‌هایش هم شاهد مثال آورده و تأکید کرده است که« به دنبال این مسئله برگه‌های امتحانات دروس شیمی، ریاضی و ادبیات را بررسی کردیم که نشان‌دهنده نمره خوب دانش‌آموزان بود و تاکنون نمرات دانش‌آموزان از پیش‌بینی ما پایین‌تر نبوده است.» مشابه این اظهارنظر را مدیرکل آموزش و پرورش اصفهان هم داشته که گفته است: «اعتراض به امتحانات نهایی بی‌مورد بود، و براساس گزارش‌های به‌دست‌آمده میانگین نمرات ۱.۵نمره بیشتر از میانگین سال گذشته است.»
از سؤالات جعلی تا بخشنامه جعلی
اما همه حاشیه‌ها در مورد امتحانات نهایی امسال به سخت و مفهومی بودن سؤالات خلاصه نشد، موضوع لو رفتن سؤالات برخی امتحانات نهایی از دیگر حواشی بود که دامن وزارت آموزش و پرورش را گرفت.
موضوعی که مثل ماجرای سختی سؤالات از سوی مسئولان تکذیب شد و بازهم نخستین فرد تکذیب‌کننده رئیس سنجش وزارت آموزش و پرورش بود که در پاسخ به انتقادات برخی از دانش‌آموزان مبنی بر لو رفتن سؤالات پیش از آغاز امتحانات تأکید کرد: «سؤالات امتحانات نهایی به هیچ عنوان پیش از برگزاری لو نرفته است و این انتقادات پایه و اساسی ندارد.»
همگام با مسئولان وزارتخانه، مسئولان آموزش و پرورش استان تهران در مواجهه با سؤالات خبرنگاران در این زمینه اقدام به تکذیب کردند تا جایی که سخنگوی اداره کل آموزش‌وپرورش شهر تهران، سؤالات منتشرشده امتحان آمادگی دفاعی پیش از برگزاری این آزمون در فضای مجازی را جعلی اعلام کند.
برخی دانش‌آموزان مدعی شده‌اند در برخی کانال‌های تلگرامی یا اینستاگرام صبح روز آزمون سؤالات در دسترس قرارگرفته است، موضوعی که بارها از سوی مسئولان رد شد. ماجرای امتحانات نهایی به اینجا هم ختم نشد و به پرونده جعل سؤالات نهایی به جعل بخشنامه وزارت آموزش و پرورش نیز پیوند خورد. در بحبوحه اعتراضات، بخشنامه‌ای در فضای مجازی دست‌به‌دست شد که در آن از ارفاق نمره به دانش‌آموزان سخن به میان آمده است.
انتشار این بخشنامه در شبکه‌های پیام‌رسان بستر را برای درج سومین تکذیبیه آموزش‌وپرورشی‌ها فراهم کرد و این بار رسول پاپایی، معاون مرکز اطلاع‌رسانی و روابط عمومی وزارت آموزش‌وپرورش اعلام کرد که« تصویر منتشر شده از بخشنامه‌ای مبنی بر ارفاق در امتحانات نهایی سال سوم متوسطه در فضای مجازی جعلی است.»
این تکذیبیه را رئیس سنجش وزارت آموزش و پرورش هم تکرار کرد و گفت: «این بخشنامه جعلی است و صحت ندارد.»
جمیع این اظهارنظرها نشان می‌دهد که ظرف یک هفته اخیر وزارت آموزش‌وپرورشی‌های روزهای پر تکذیبیه‌ای را پشت سر گذاشته و تا جایی که توانستند تلاش کردند توپ این حاشیه‌سازی‌ها را از زمین خود بیرون بیندازند. آن‌ها حتی در اظهاراتشان مدعی شدند که «از احساسات پاك دانش‌آموزان سوءاستفاده شده است» اما اشاره نکردند که این سوءاستفاده چگونه و یا احتمالاً توسط چه افرادی صورت گرفته است.
با این حال نکته‌ای که خود مسئولان هم تلویحاً آن را تائید کرده‌اند مفهومی بودن سؤالات امتحانات نهایی است، موضوعی که به نظر می‌رسد نیاز است که ابعاد آن کاملاً واشکافی شود.
یادگیری مفهومی حلقه مفقوده روش‌های تدریس
شاید بتوان دستِ آموزش و پرورشی‌ها را از باب سختی امتحانات، لو رفتن سؤالات و یا بخشنامه جعلی پاک کرد اما سؤال اساسی این است که آیا در کلاس‌های درس، روش‌های تدریس مبتنی بر یادگیری مفهومی است که از دانش‌آموزان انتظار می‌رود در پاسخگویی به سؤالات مفهومی احساس درماندگی نکنند.
الگوی تدریس مفهومی به‌عنوان یکی از روش‌های تدریس مبتنی بر یادگیری اکتشافی، براي یاددادن نحوه طبقه‌بندی كردن، فكر كردن و چگونگي دريافت مفهوم به دانش‌آموزان اهميت دارد.
در اين الگو معلم به‌عنوان حامي و هدایت‌گر فرضیه‌های دانش‌آموزان محسوب شده به نحوی که از قبل مفاهيم را انتخاب و در نمونه‌های مثبت و منفي سازمان می‌دهد و فراگيران را برای نيل به اين مفهوم هدايت می‌کند.
اين الگو دانش‌آموزان را قادر به مفهوم‌سازی پيشرفته کرده و آموزش کاوشگری و الگوی تفکر و استدلال استقرايي در آن نقش محوری دارد.
اینکه چقدر از روش‌های نوین تدریس در آموزش و پرورش ایران استفاده شده و یا منابع و ابزارهای لازم برای به روزرسانی این روش‌ها و ارتقای مهارت‌های تدریس در معلمان تأمین می‌شود موضوعی است که به نظر می‌رسد نیازمند بررسی عمیق در ابعاد مختلف است.
یادگیری مفهومی از سند تحول بنیادین تا تأکیدات وزیر
با نگاهی به طرح تحول بنیادین آموزش و پرورش می‌توان به اهمیت حرکت معلمان به سمت استفاده از روش‌های نوین یادگیری و به‌کارگیری روش‌های تدریس مناسب پی برد.
در سند تحول بنیادین که از آن به‌عنوان سند متعالی سیستم تعلیم و تربیت ایران اسلامی یاد می‌شود «نقش معلم به‌عنوان هدایت‌کننده و اسوه‌ای امين و بصير در فرآیند تعلیم و تربيت و مؤثرترین عنصر در تحقق مأموریت‌های نظام تعلیم و تربيت رسمي عمومي» مورد تأکید قرارگرفته است.
همچنین این سند خالقيت و نوآوري، بهره‌مندی هوشمندانه از فناوری‌های نوين در نظام تعلیم و تربيت رسمي عمومی و بهره‌مندی فزون‌تر از روش‌های فعال، خالق و تعالی‌بخش را مورد تأکید قرار داده است.
چهار سال از اجرای این سند می‌گذرد و حالا باید پرسید که چقدر از روش‌های تدریس سنتی ازجمله سخنرانی به سمت روش‌های تدریس حل مسئله، مفهومی و اکتشافی حرکت کرده‌ایم.
اهمیت توجه به تغییر الگوهای تدریس به‌گونه‌ای است که خود وزیر آموزش و پرورش نیز در اظهاراتی که در این زمینه داشته بارها تأکید کرده است: « بنده نیز معتقدم تغییر در ساختار نظام آموزشی مشکل‌گشا نیست و روش‌های تدریس، محتوا و برنامه آموزشی باید تغییر یابد.»
علی‌اصغر فانی با تأکید بر اصلاح روش تدریس، جایگزینی خلاقیت محوری بر حافظه محوری را ازجمله خواسته‌های مهم مقام معظم رهبری عنوان کرده و معتقد است:« درک مفاهیم درسی و تحقیق و بررسی مطالب توسط دانش‌آموز امری حائز اهمیت است، چراکه فهم مفاهیم ماندگارتر از حفظ مطالب است.»
فانی یادآور می‌شود: هم‌اکنون در تدریس درس ریاضی از روش استقرایی استفاده می‌شود و معلم دانش‌آموز را تشویق می‌کند تا اقدام به کشف راه‌حل کند.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا هم‌اکنون مدرسه برای دانش‌آموزش همانند زندان است و دانش‌آموزش هیچ لذتی از حضور در مدرسه نمی‌برد، می‌گوید: برای اینکه دانش‌آموز مدرسه را دوست داشته باشد باید اقدامات بسیاری انجام شود برای مثال معلم باید از روش فعال تدریس استفاده کرده و متکلم وحده نباشد، در حقیقت معلم باید تلاش کند تا دانش‌آموز با راهنمایی او به یک قاعده برسد. روش تدریس فعال را در آموزش و پرورش شروع کرده‌ایم اما وزارتخانه‌ای که حدود یک‌میلیون کارمند دارد برای ایجاد تغییر در رفتار کارکنان خود نیازمند زمان است.
فراموش نکنیم که سیستم‌های آموزشی موفق در کشورهای مختلف دنیا ازجمله فنلاند بخشی از توفیقات خود را مرهون به‌کارگیری روش‌های به‌روز، جذاب و اکتشافی تدریس می‌دانند، موضوعی که مورد تأیید متولیان سیستم آموزشی ایران نیز بارها قرارگرفته است ولی همچنان مسیر تحقق این مطالبه از حرف تا عمل فاصله زیادی دارد.
