پس از چند سال متوالی زمستان نسبتا خوبی را ازنظر بارندگی‌های مناسب پشت سر گذاشتیم اما همچنان محصول آن به دلیل غفلت از ساخت آبخیزداری‌ها در مناطق وسیعی از کشور که می‌توانست این بارندگی‌ها را به‌جای سیل‌های تخریب‌گر در خود ذخیره کند و ادامه اسراف در مصرف آن به‌واسطه کشت‌های جالیز داری که این روزها هندوانه‌های بیست کیلویی با مصرف هشتصد لیتر آب شرب روی دست کشاورز و واسطه‌ها و میوه‌فروش‌ها بماند و گندم کاران از آخرین آبیاری زمین خود به دلیل نقصان آب خودداری نمایند تا دانه‌های گندم کوچکتر از استاندارد آن شود.
مسلم است ادامه روش‌های گذشته ازجمله بی‌توجهی مطلق به بهینه کردن مصرف آب خانگی و صنعتی و کشاورزی همراه با پیش‌بینی در تنش‌های آبی می‌تواند همچنان نگرانی‌های جامعه را به همراه داشته باشد زیرا دستگاه‌هایی موظف به‌منظور رفع این تنگناها در سال‌های آینده هستند تا به جنگ‌های تازه‌ای مبدل نشود تنها در حد اعلام آمار و ارقام باقی مانده‌اند و عزم جدی برای مصرف بهینه آب مشاهده نمی‌شود تا همچنان سیلاب‌های مخرب، رقیب دائمی اسراف در آب باشند و استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان از نعمت مناطق آبخیزداری محروم بوده و حاصل باران‌های موسمی و طوفان‌های لحظه‌ای تنها سیلاب‌های خانمان‌برانداز گردد.
این روزها سخنان رئیس سازمان هواشناسی پیرامون ادامه تنش‌های آبی تا سال 2040 همراه با وسعت اقلیم گرم و خشکی که در کشور افزایش یافته است باعث شده تا نگرانی‌ها را دوچندان کند اما ایجاد صنایع آب بر همچنان در اینگونه اقلیم‌ها ادامه دارد و بعضی از واحدهای کلان هم با چراغ خاموش به گسترش صنایع تولیدی خود ادامه می‌دهند که این اتفاق می‌تواند نسل در حال رشد را با بحران مواجه سازد.
محمدجواد زارعیان، مدیر پژوهشکده مطالعات آب، دراین‌باره گفته است: «بهره‌وری استاندارد در دنیا تقریبا بین دو تا 2/5 کیلوگرم بر مترمکعب است یعنی به ازای مصرف یک مترمکعب باید 2/5 کیلوگرم تولید شود. در کشور ما این عدد با ارفاق به 1/4 کیلوگرم می‌رسد یعنی ما تقریبا ۵۰ درصد میانگین جهانی بهره‌وری آب داریم و این فاجعه است. اولین اقدام برای افزایش بهره‌وری اینست که ابزار اندازه‌گیری مصرف آب در بخش‌های مختلف مصرف وجود داشته باشد. اما متأسفانه این ابزار در بخش کشاورزی وجود ندارد یا اگر هم وجود دارد به‌درستی مدیریت نمی‌شود. مثلا برای اینکه ببینیم چه میزان از چاه‌های کشاورزی آب برداشته شده است، کنتور هوشمند لازم داریم تا مشخص شود چقدر آب به کشاورزان تحویل داده شده است. دوم اینکه باید ابزار و تکنولوژی نوید برای توزیع و مصرف آب داشته باشیم. متأسفانه در پایین‌دست همه سدهای ما، عمدتا شبکه‌های آبیاری زه کشی وجود دارد که استاندارد نیستند یا فرسوده شده‌اند و نیاز به تعمیر دارند. بدتر اینکه از تکنولوژی روز برای مصارف آب کشاورزی استفاده نمی‌شود. درصورتی‌که باید از روش‌های آبیاری تحت‌فشار و آبیاری بارانی و روش‌هایی که آب را به مصرف مفید گیاهان می‌رساند، استفاده شود. متأسفانه در حال حاضر راندمان آب در کشور حدود 30 الی 40 درصد است. این عدد باید با استفاده از روش‌های جدید و بهتری افزایش پیدا کند. سومین اقدام که در این زمینه باید مدنظر قرار داده شود این است که دولت باید از تصدی‌گری مدیریت مصرف آب تا جایی که می‌تواند دست بردارد. باید در مدیریت مصرف آب، تشکل‌های آب‌بران و تشکل‌های کشاورزان مدیریت مصرف آب را به دست بگیرند و آخر اینکه باید الگوی کشتمان متناسب با شرایط سرزمینی‌مان باشد و در مناطقی که خشک و کم‌آب است، محصولاتی مانند برنج کاشته نشود. همچنین باید بسیاری از محصولات صیفی در گلخانه کشت شود. اگر این نکات مطرح شده لحاظ شود و در دستور کار قرار بگیرد، می‌توانیم بسیاری از مشکلاتی را که برای آینده در خصوص تنش آبی از آن صحبت می‌شود، کم کنیم.
متولی مدیریت آب در کشور، وزارت نیرو است واصلی‌ترین متولی مصرف آب هم وزارت جهاد کشاورزی است. هرچند سایر بخش‌ها نیز متولی مصرف آب هستند، اما میزان مصرف بسیار پایین‌تری دارند. از طرفی در بخش شرب و بخش صنعتی با ابزار‌های مختلفی، میزان آب مصرفی‌شان رصد می‌شود، اما در بخش کشاورزی به دلیل همان نکاتی که گفتم، ابزار اندازه‌گیری در بخش کشاورزی، لجام‌گسیخته است و سازوکار مشخصی ندارد. اگر هم باشد به‌ندرت وجود دارد. درنتیجه اختلاف آمار در مصرف آب در بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد. از یک‌سو وزارت جهاد کشاورزی اعلام می‌کند 60درصد مصرف آب در بخش کشاورزی وجود دارد و از طرف دیگر وزارت نیرو اعلام می‌کند این عدد ۹۰درصد است.»
جالب‌تر اینکه در زمان توزیع آب هیچکدام از این دو نهاد مسئول حضور ندارند که برای نمونه در این اواخر وقتی سد زاینده‌رود به‌منظور آبیاری باغات و کشاورزی در غرب شهر اصفهان باز شد اطلاعیه‌ها از طریق ستاد بحران استانداری اعلام می‌شد که بالطبع اشراف علمی لازم را در این زمینه ندارند و تنها درصددند اگرچه رقم بالاتری از آب در طول مسیر هدر می‌رود اما همچنان مسئولان جای خودشان را عوض کرده تا در ادامه فردی حقیقی یا حقوقی زیر سوأل نرود! که این بازی خطرناکی است و می‌تواند آینده را پیرامون چالش آب با بحران روبرو سازد.
مسلم است ادامه روش‌های گذشته ازجمله بی‌توجهی مطلق به بهینه کردن مصرف آب خانگی و صنعتی و کشاورزی همراه با پیش‌بینی در تنش‌های آبی می‌تواند همچنان نگرانی‌های جامعه را به همراه داشته باشد زیرا دستگاه‌هایی موظف به‌منظور رفع این تنگناها در سال‌های آینده هستند تا به جنگ‌های تازه‌ای مبدل نشود تنها در حد اعلام آمار و ارقام باقی مانده‌اند و عزم جدی برای مصرف بهینه آب مشاهده نمی‌شود تا همچنان سیلاب‌های مخرب، رقیب دائمی اسراف در آب باشند و استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان از نعمت مناطق آبخیزداری محروم بوده و حاصل باران‌های موسمی و طوفان‌های لحظه‌ای تنها سیلاب‌های خانمان‌برانداز گردد.
این روزها سخنان رئیس سازمان هواشناسی پیرامون ادامه تنش‌های آبی تا سال 2040 همراه با وسعت اقلیم گرم و خشکی که در کشور افزایش یافته است باعث شده تا نگرانی‌ها را دوچندان کند اما ایجاد صنایع آب بر همچنان در اینگونه اقلیم‌ها ادامه دارد و بعضی از واحدهای کلان هم با چراغ خاموش به گسترش صنایع تولیدی خود ادامه می‌دهند که این اتفاق می‌تواند نسل در حال رشد را با بحران مواجه سازد.
محمدجواد زارعیان، مدیر پژوهشکده مطالعات آب، دراین‌باره گفته است: «بهره‌وری استاندارد در دنیا تقریبا بین دو تا 2/5 کیلوگرم بر مترمکعب است یعنی به ازای مصرف یک مترمکعب باید 2/5 کیلوگرم تولید شود. در کشور ما این عدد با ارفاق به 1/4 کیلوگرم می‌رسد یعنی ما تقریبا ۵۰ درصد میانگین جهانی بهره‌وری آب داریم و این فاجعه است. اولین اقدام برای افزایش بهره‌وری اینست که ابزار اندازه‌گیری مصرف آب در بخش‌های مختلف مصرف وجود داشته باشد. اما متأسفانه این ابزار در بخش کشاورزی وجود ندارد یا اگر هم وجود دارد به‌درستی مدیریت نمی‌شود. مثلا برای اینکه ببینیم چه میزان از چاه‌های کشاورزی آب برداشته شده است، کنتور هوشمند لازم داریم تا مشخص شود چقدر آب به کشاورزان تحویل داده شده است. دوم اینکه باید ابزار و تکنولوژی نوید برای توزیع و مصرف آب داشته باشیم. متأسفانه در پایین‌دست همه سدهای ما، عمدتا شبکه‌های آبیاری زه کشی وجود دارد که استاندارد نیستند یا فرسوده شده‌اند و نیاز به تعمیر دارند. بدتر اینکه از تکنولوژی روز برای مصارف آب کشاورزی استفاده نمی‌شود. درصورتی‌که باید از روش‌های آبیاری تحت‌فشار و آبیاری بارانی و روش‌هایی که آب را به مصرف مفید گیاهان می‌رساند، استفاده شود. متأسفانه در حال حاضر راندمان آب در کشور حدود 30 الی 40 درصد است. این عدد باید با استفاده از روش‌های جدید و بهتری افزایش پیدا کند. سومین اقدام که در این زمینه باید مدنظر قرار داده شود این است که دولت باید از تصدی‌گری مدیریت مصرف آب تا جایی که می‌تواند دست بردارد. باید در مدیریت مصرف آب، تشکل‌های آب‌بران و تشکل‌های کشاورزان مدیریت مصرف آب را به دست بگیرند و آخر اینکه باید الگوی کشتمان متناسب با شرایط سرزمینی‌مان باشد و در مناطقی که خشک و کم‌آب است، محصولاتی مانند برنج کاشته نشود. همچنین باید بسیاری از محصولات صیفی در گلخانه کشت شود. اگر این نکات مطرح شده لحاظ شود و در دستور کار قرار بگیرد، می‌توانیم بسیاری از مشکلاتی را که برای آینده در خصوص تنش آبی از آن صحبت می‌شود، کم کنیم.
متولی مدیریت آب در کشور، وزارت نیرو است واصلی‌ترین متولی مصرف آب هم وزارت جهاد کشاورزی است. هرچند سایر بخش‌ها نیز متولی مصرف آب هستند، اما میزان مصرف بسیار پایین‌تری دارند. از طرفی در بخش شرب و بخش صنعتی با ابزار‌های مختلفی، میزان آب مصرفی‌شان رصد می‌شود، اما در بخش کشاورزی به دلیل همان نکاتی که گفتم، ابزار اندازه‌گیری در بخش کشاورزی، لجام‌گسیخته است و سازوکار مشخصی ندارد. اگر هم باشد به‌ندرت وجود دارد. درنتیجه اختلاف آمار در مصرف آب در بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد. از یک‌سو وزارت جهاد کشاورزی اعلام می‌کند 60درصد مصرف آب در بخش کشاورزی وجود دارد و از طرف دیگر وزارت نیرو اعلام می‌کند این عدد ۹۰درصد است.»
جالب‌تر اینکه در زمان توزیع آب هیچکدام از این دو نهاد مسئول حضور ندارند که برای نمونه در این اواخر وقتی سد زاینده‌رود به‌منظور آبیاری باغات و کشاورزی در غرب شهر اصفهان باز شد اطلاعیه‌ها از طریق ستاد بحران استانداری اعلام می‌شد که بالطبع اشراف علمی لازم را در این زمینه ندارند و تنها درصددند اگرچه رقم بالاتری از آب در طول مسیر هدر می‌رود اما همچنان مسئولان جای خودشان را عوض کرده تا در ادامه فردی حقیقی یا حقوقی زیر سوأل نرود! که این بازی خطرناکی است و می‌تواند آینده را پیرامون چالش آب با بحران روبرو سازد.
حسن روانشید - روزنامه نگار پیشکسوت
