آغاز سال تحصیلی اگرچه به‌ظاهر و به دلیل چالش‌ها و نگرانی‌هایش خوشایند نمی‌آید اما پشت پرده‌های تأسف‌بار و نگران‌کننده‌ای هم دارد تا بعضی از دانشجویان شهرستانی که در دانشگاه‌های برتر کشور و بخصوص نوع دولتی آن‌ها کسب رتبه کرده‌اند و قبول شده‌اند حالا با مشکل نبودن محل اقامت در شهرها و کلان‌شهرها مواجه باشند. آن‌ها تا همین چند سال پیش اگر در نوبت استفاده خوابگاه‌های دانشجویی قرار می‌گرفتند و یا به دلایل شخصی ازجمله تمکن مالی، بیماری‌ها و مشکلات شخصی که داشتند ناچار به اقامت در خارج از محیط دانشگاه‌ها و خوابگاه‌ها پرتراکم می‌شدند به سراغ اجاره واحدهای مسکونی و یا اتاق‌هایی در آن می‌شدند که از نوع قدیمی و غیر آپارتمانی و تفکیک‌شده بود؛ اما امروز زمانی که با همان توهم و خیال از دورترین نقاط کشور عازم کلان‌شهرها و مراکز استان‌ها می‌شوند با پدیده جدیدی روبرو هستند تا همین اماکن محدود و قدیمی هم به دلیل اندکی ارزان‌تر بودن توسط خانواده‌های کم‌درآمد برای اقامت اجاره شده باشد و نفرات بیشتری در یک اتاق دوازده متری اقامت نمایند؛ بنابراین سهم دانشجو در این پدیده جدید و ناخواسته آنست که اگر دستش به دهانش می‌رسد اتاقی در یکی از هتل‌ها، مسافرخانه‌ها و یا مهمان‌پذیرها اجاره نماید و در غیر این صورت فعلا که هوا نسبتا مساعد است، شب‌ها را روی یکی از نیمکت‌های پارکی به شرط نداشتن مالک صوری، سپری کند؛ اما این ماجرای پرفرازونشیب در بحث مسکن و محل سکونت از چه زمانی شروع شد و به کجا ختم می‌شود؟ سال‌ها پیش مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی گزارش ویژه‌ای در خصوص تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و روانی مرتفع سازی ها منتشر کرد. تأثیری که برگرفته از رابطه بین محل سکونت انسان با کیفیت سلامت روانی و فرهنگی اوست.
این گزارش با برجسته کردن یکی از تعیین‌کننده‌ترین هزینه‌های ساخت‌وساز که از اتفاق پنهان بوده، به تحلیل و برآورد هزینه سبک معماری و شهرسازی برای جامعه پرداخته است. طبق تحلیل ارائه‌شده آنچه به‌وضوح در تجربه‌های چند دهه اجرای طرح‌های کلان‌شهری قابل‌مشاهده است، عدم توجه به هزینه‌های پنهان در اجرای آن طرح‌ها و بخصوص طرح‌های دولتی می‌باشد. کارشناسان حوزه مسکن معتقدند نه‌تنها توسعه عمودی شهرها به حل معضل مسکن کمکی نخواهد کرد، بلکه هزینه‌های گزافی چون تهدید سلامت روان و پایین آمدن کیفیت زیست شهری و گران‌تر شدن شهر را روی دست مدیران می‌گذارد و البته مهاجرپذیری را هم مضاعف خواهد کرد که اولین گام در این زمینه با مسکن مهر کلید خورد تا پروژه‌های شکست‌خورده دیگری را هم از این قماش به همراه داشته باشد. اساسا می‌توان هزینه‌های «ساخت»، «مدیریت بهره‌برداری»، «زیرساخت» و هزینه‌های پنهان را از ارکان اصلی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای اجرای طرح‌های کلان‌شهری دانست. متاسفانه به دلیل عدم تحقیقات و آمار کافی و به‌تبع آن درک ناقص از هزینه‌های پنهان از این رکن غفلت شده است و درنتیجه گاه هزینه‌های غیرقابل‌جبران بر شهر و مردم آن تحمیل می‌شود. تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری در سطح کشور و جهان در خصوص ارتباط بین آپارتمان‌نشینی و سلامت روان افراد جامعه انجام شده که می‌توان 16 پیام منفی مشترک در بین آن‌ها را اینگونه عنوان کرد: «احساس نارضایتی، افسردگی، افزایش میزان مراجعه زنان به روان‌پزشک، روان رنجوری، انزوای اجتماعی، کاهش شادکامی، افزایش حس خصومت، افزایش حس بیگانگی از دیگران و اختلال روانی در سالمندان، اضطراب دختران جوان، واکنش‌های هیجانی، ناشی از فشارهای روانی و کاهش میانگین نمره سلامت روانی.» نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد، درصد احتمال بروز اختلالات روانی، چون افسردگی در آپارتمان نشینان دو برابر ساکنان خانه‌های ویلایی بوده است؛ بنابراین فضای سازه‌های ویلایی، فضاهای امن‌تری برای سلامت روان ساکنان خود به‌حساب می‌آید. رییس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره می‌گوید: «مهمترین اختلال روانی در جامعه امروز، افسردگی است. طبق آمار وزارت بهداشت، گستره افسردگی در جامعه ۲۳ درصد است. این در شرایطی است که تنها ۱۵ درصد افراد ساکن در مدل توسعه افقی با چنین مشکلاتی مواجه هستند.» آقای صفارنیا، محقق درزمینه تاثیر محیط مسکونی بر سلامت روان و شادکامی افراد، می‌گوید: «با پرسشنامه سلامت عمومی گلبرگ ۲۰۰ نفر از دختران دانش‌آموز میانگین شاخص شادکامی برای دختران جوان ساکن در خانه‌های ویلایی موردمطالعه، به میزان ۷۳ درصد بیشتر از دخترانی است که در خانه‌های آپارتمانی زندگی می‌کنند.»
از آن‌سو مهدیه رحمانیان روانشناس بالینی در خصوص تأثیرات محل سکونت بر سلامت روان انسان گفته است: «اکنون آپارتمان‌نشینی به‌عنوان یکی از مهمترین سبک‌های زندگی شهری، اثرات متعددی بر روح و روان مردم داشته و نبود احساس امنیت به دلیل فقدان رعایت حریم خصوصی در ساختار آپارتمان‌ها، یکی از اساسی‌ترین تبعات مخرب این سبک از زندگی است. درحالی‌که پژوهش‌ها و کارشناسان مربوط، هزینه‌های جبران‌ناپذیر توسعه عمودی شهرها را هشدار می‌دهند که طرح نهضت ملی مسکن در شهر‌های بزرگ کشور با الگوی آپارتمان‌سازی و تراکم بالا در حال انجام است. به‌عبارت‌دیگر طرح تأمین مسکن دولت، در صورت موفقیت و اجرای کامل، تراکم شهرها را افزایش می‌دهد و در مناطقی چند برابر می‌کند که این به معنای بروز یک فاجعه شهری است.» البته این عقیده مورد تأیید آلبرت بغزیان عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران و کارشناس اقتصادی هم هست که می‌گوید: «توسعه افقی شهرها اقدامی منطقی بوده است. در اجرای طرح‌های حمایتی مسکن در مرحله نخست باید به‌صورت افقی مسکن ساخته شود و در صورت نیاز سراغ ارتفاع بروند. اصلی که از سال‌ها پیش در کشورهای غربی شاهد اجرایی شدن آن بودیم.» آنچه امروز و در آینده نزدیک انتظار اقشار بی‌خانمان جامعه را می‌کشد اگرچه ممکن است ازنظر فیزیکی اغنا کننده به نظر آید اما در مقابل هزینه‌های سنگین از دست دادن بعضی هویت‌های روح و روان را به همراه خواهد داشت که همان حس گس بی‌خانمانی است!
این گزارش با برجسته کردن یکی از تعیین‌کننده‌ترین هزینه‌های ساخت‌وساز که از اتفاق پنهان بوده، به تحلیل و برآورد هزینه سبک معماری و شهرسازی برای جامعه پرداخته است. طبق تحلیل ارائه‌شده آنچه به‌وضوح در تجربه‌های چند دهه اجرای طرح‌های کلان‌شهری قابل‌مشاهده است، عدم توجه به هزینه‌های پنهان در اجرای آن طرح‌ها و بخصوص طرح‌های دولتی می‌باشد. کارشناسان حوزه مسکن معتقدند نه‌تنها توسعه عمودی شهرها به حل معضل مسکن کمکی نخواهد کرد، بلکه هزینه‌های گزافی چون تهدید سلامت روان و پایین آمدن کیفیت زیست شهری و گران‌تر شدن شهر را روی دست مدیران می‌گذارد و البته مهاجرپذیری را هم مضاعف خواهد کرد که اولین گام در این زمینه با مسکن مهر کلید خورد تا پروژه‌های شکست‌خورده دیگری را هم از این قماش به همراه داشته باشد. اساسا می‌توان هزینه‌های «ساخت»، «مدیریت بهره‌برداری»، «زیرساخت» و هزینه‌های پنهان را از ارکان اصلی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای اجرای طرح‌های کلان‌شهری دانست. متاسفانه به دلیل عدم تحقیقات و آمار کافی و به‌تبع آن درک ناقص از هزینه‌های پنهان از این رکن غفلت شده است و درنتیجه گاه هزینه‌های غیرقابل‌جبران بر شهر و مردم آن تحمیل می‌شود. تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری در سطح کشور و جهان در خصوص ارتباط بین آپارتمان‌نشینی و سلامت روان افراد جامعه انجام شده که می‌توان 16 پیام منفی مشترک در بین آن‌ها را اینگونه عنوان کرد: «احساس نارضایتی، افسردگی، افزایش میزان مراجعه زنان به روان‌پزشک، روان رنجوری، انزوای اجتماعی، کاهش شادکامی، افزایش حس خصومت، افزایش حس بیگانگی از دیگران و اختلال روانی در سالمندان، اضطراب دختران جوان، واکنش‌های هیجانی، ناشی از فشارهای روانی و کاهش میانگین نمره سلامت روانی.» نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد، درصد احتمال بروز اختلالات روانی، چون افسردگی در آپارتمان نشینان دو برابر ساکنان خانه‌های ویلایی بوده است؛ بنابراین فضای سازه‌های ویلایی، فضاهای امن‌تری برای سلامت روان ساکنان خود به‌حساب می‌آید. رییس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره می‌گوید: «مهمترین اختلال روانی در جامعه امروز، افسردگی است. طبق آمار وزارت بهداشت، گستره افسردگی در جامعه ۲۳ درصد است. این در شرایطی است که تنها ۱۵ درصد افراد ساکن در مدل توسعه افقی با چنین مشکلاتی مواجه هستند.» آقای صفارنیا، محقق درزمینه تاثیر محیط مسکونی بر سلامت روان و شادکامی افراد، می‌گوید: «با پرسشنامه سلامت عمومی گلبرگ ۲۰۰ نفر از دختران دانش‌آموز میانگین شاخص شادکامی برای دختران جوان ساکن در خانه‌های ویلایی موردمطالعه، به میزان ۷۳ درصد بیشتر از دخترانی است که در خانه‌های آپارتمانی زندگی می‌کنند.»
از آن‌سو مهدیه رحمانیان روانشناس بالینی در خصوص تأثیرات محل سکونت بر سلامت روان انسان گفته است: «اکنون آپارتمان‌نشینی به‌عنوان یکی از مهمترین سبک‌های زندگی شهری، اثرات متعددی بر روح و روان مردم داشته و نبود احساس امنیت به دلیل فقدان رعایت حریم خصوصی در ساختار آپارتمان‌ها، یکی از اساسی‌ترین تبعات مخرب این سبک از زندگی است. درحالی‌که پژوهش‌ها و کارشناسان مربوط، هزینه‌های جبران‌ناپذیر توسعه عمودی شهرها را هشدار می‌دهند که طرح نهضت ملی مسکن در شهر‌های بزرگ کشور با الگوی آپارتمان‌سازی و تراکم بالا در حال انجام است. به‌عبارت‌دیگر طرح تأمین مسکن دولت، در صورت موفقیت و اجرای کامل، تراکم شهرها را افزایش می‌دهد و در مناطقی چند برابر می‌کند که این به معنای بروز یک فاجعه شهری است.» البته این عقیده مورد تأیید آلبرت بغزیان عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران و کارشناس اقتصادی هم هست که می‌گوید: «توسعه افقی شهرها اقدامی منطقی بوده است. در اجرای طرح‌های حمایتی مسکن در مرحله نخست باید به‌صورت افقی مسکن ساخته شود و در صورت نیاز سراغ ارتفاع بروند. اصلی که از سال‌ها پیش در کشورهای غربی شاهد اجرایی شدن آن بودیم.» آنچه امروز و در آینده نزدیک انتظار اقشار بی‌خانمان جامعه را می‌کشد اگرچه ممکن است ازنظر فیزیکی اغنا کننده به نظر آید اما در مقابل هزینه‌های سنگین از دست دادن بعضی هویت‌های روح و روان را به همراه خواهد داشت که همان حس گس بی‌خانمانی است!
حسن روانشید - روزنامه نگار پیشکسوت
