غفلت‌های مدیریتی در دامنه‌های مختلف، چالش دیروز و امروز نیست و لاجرم اگر همه قوانین پیش‌گیرنده همچون ترک فعل، فقط در حد یک شعار باقی بماند، فرداها را نیز باید در بستر اینهمه بی‌انضباطی بگذرانیم تا به‌مرورزمان به یک سنت پسندیده تبدیل شوند! همانگونه که اکثر ضرب‌المثل‌های ارزشمند و قدیمی تغییر ماهیت داده تا به‌جای اینکه بگوییم «دیگران کاشتند و ما خوریم» پیش خود دو دوتا شش تا کنیم و بگوییم کی به کیه «ما نمی‌کاریم که دیگران بخورند!»
اما فراموش نکنیم، علم جدید هم به این نتیجه واضح و روشن رسیده است که کسی نمی‌تواند با خدا و طبیعت درگیر شود و هر موجودی موظف است به جای آن، آسیب‌پذیری خود را کم کند که این مسئله از امور مهم و بااهمیت شناخته‌شده در سطح جهان است. سیلاب و خشکسالی دو پدیده تغییر اقلیم و بسیار جدی است، ولی ما حتی در برنامه هفتم توسعه هم علی‌رغم همه تجربیات تلخ به‌دست‌آمده از گذشته و حال، راهکاری جدی برای رفع و دفع این موارد ندیده‌ایم!
اگرچه می‌دانیم دولت‌هایی چون هند و پاکستان هم نهادهایی برای تغییر اقلیم تحت عنوان وزارت تشکیل داده‌اند و ترکیه نیز نام این ارگان را وزارت مسکن و تغییر اقلیم گذاشته است. درحالی‌که قانون‌گذاران کشور ما در برنامه هفتم توسعه به‌ندرت از کلمه اقلیم استفاده کرده‌اند! مسعود تجریشی، معاون سابق سازمان حفاظت از محیط‌زیست، پیرامون این دو اقلیم یعنی سیلاب‌ها و خشکسالی ها و غفلت‌های ادامه‌دار آن‌ها می‌گوید: «بر اساس اسناد جهانی و مطالعات داخلی وقتی بارش‌ها اتفاق می‌افتد، یک تحلیل هیدرولوژی می‌توان ارائه داد؛ مثلاً می‌گویند این میزان بارشی که آمده به نسبت بارش‌هایی که در سال‌های قبل آمده چقدر احتمال وقوع داشته و بر اساس احتمال وقوع می‌گویند این سیلاب واقعاً غیرمنتظره است یا سیلابی است که هر چند سال یک مرتبه تکرار می‌شود.
این چیزی که الان در جا‌های مختلف جهان اتفاق افتاده، دنباله‌دار است؛ مثلاً در کشور خود ما نیز اگر گذشته در شمال کشور نزدیکی‌های رامسر در اردیبهشت‌ماه بارشی داشتیم که خسارت‌های زیادی داشت و اشاره شد میزان بارشی که در ۲۴ سال اتفاق افتاد، برابر بود با میزان بارشی که طی چند ماه می‌باریده است، در جا‌هایی از دنیا مانند اروپا و امریکا نیز مشاهده شده مقدار قابل‌توجهی بارش در یک زمان کوتاهی باریده است.
گفته‌شده یکی از تبعات تغییرات اقلیمی، ایجاد شرایط حدی است، یعنی با بارش‌هایی مواجه می‌شوید که در یک مدت کوتاه به مقدار زیادی باران می‌آید و این می‌تواند منطقه‌ای و محلی باشد. مطالعات نشان می‌دهد که در برخی از مناطق بارش‌های کمتر و در برخی از مناطق بیشتر شده است، ولی درمجموع وقتی‌که کشور را نگاه می‌کنیم با توجه به اینکه تعداد ایستگاه‌های هواشناسی و شناخت ما بیشتر شده است، همه حکایت از این دارد که بارش‌های ما در کشور افزایش پیدا نکرده است، حالا در مورد اینکه کاهش پیدا کرده یا نه برخی از مطالعات نشان می‌دهد که تا ۱۰ درصد نیز کاهش پیدا کرده است، ولی دما در تمام مطالعات افزایش پیدا کرده است؛ البته هرچند مطالعاتی انجام‌شده نشان می‌دهد که دما افزایش پیدا کرده است، ولی گفته می‌شود این افزایش ازنظر آماری معنی‌دار نیست.
جبهه‌های هوا در فصل‌ها و مناطق مختلف وارد کشور می‌شوند؛ مثلاً در شرق کشور که این دفعه تا بندرعباس هم رسید، معمولاً تحت تأثیر جبهه‌های حاره‌ای از اقیانوس هند است. بعضی از بارش‌ها هم که در منطقه غرب کشور هستند از بحرالمیت و از پایین تحت تأثیر قرار می‌گیرند. بعضی از بارش‌هایی که از غرب کشور وارد می‌شود و تا شمال کشور می‌توانند برسند از دریای مدیترانه ایجاد می‌شوند. کشور ممکن است در دوره‌ها و در مکان‌های مختلف تحت تأثیر این جبهه‌ها قرار بگیرد. در مورد هوا هم همین است، یعنی در زمستان در شرق کشور دو جبهه داریم یکی از سیبری می‌آید و دیگری از شبه‌جزیره هند و این دوتا باهم تلاقی پیدا می‌کنند و اینکه در زابل می‌بینید هوای بسیار سردی از سیبری می‌آید که تا پایین هم ادامه پیدا می‌کند، ولی آن چیزی که از شرق می‌آید خیلی این قدرت را ندارد؛ و این در مورد خشکسالی هم ممکن است اتفاق بیفتد و مناطقی که خشک هستند، خشک‌تر می‌شوند و مناطقی که بارش داشتند، شدت بارش‌هایشان بیشتر می‌شود؛ مثلاً الان برخی از پیش‌بینی‌هایی که در مورد غرب کشور محققان انجام داده‌اند، این مسئله است که به‌طور مثال شما ۴۰۰ میلیمتر بارندگی را در طول سال خواهید داشت، ولی اگر قبلاً این بارندگی با ۴۰ بارندگی اتفاق می‌افتاد، الان این ۴۰ تبدیل به ۲۰ بارندگی می‌شود و این ۲۰ بارندگی همان حجم از باران را در یک زمان کوتاه‌تری به زمین منتقل می‌کند. بر همین اساس مثلاً زمانی که سد پیشین ساخته‌شده تراز سد را پایین گرفتند، ولی بعداً دیدند که خیلی سیلاب‌ها شدیدتر است و به همین دلیل ارتفاع سد را بالاتر بردند و حتی زمانی که بالا برده‌اند، سیلاب‌ها تا سرباز می‌آمد که این دفعه هم من دیدم دوباره تا سرباز هم آمده و خسارت‌هایی را وارد می‌کرد.
پس در گذشته، این نوع سیلاب‌ها بوده ولی تغییر اقلیم، ساخت‌وسازها و بعضی از فعالیت‌های انسانی این‌ها را تشدید کرده است، بنابراین چیز غیرمنتظره‌ای نیست، البته بسیاری از دانشمندان این خطر را گوشزد کرده بودند که تغییر اقلیم می‌تواند شرایط حدی را پیچیده‌تر، گسترده‌تر و سخت‌تر کند.» مدتی پیش بارش‌های شدیدی در جنوب شرق کشور داشتیم که البته خسارات زیادی به کشور ما و مخصوصا به کشورهای خلیج‌فارس وارد کرد. از سوی دیگر درحالی‌که وارد فصل بهار شده‌ایم نفوذ جبهه‌های هوای سرد از غرب کشور دور از انتظار نیست که در تغییرات موقت اقلیم تأثیر به سزایی خواهد داشت. با وجود همه این‌ها تجربه در کشور نشان داده که هوا نسبت به مثلا 40 سال پیش در حد یک و نیم تا دو درجه گرم‌تر است و این همان چیزیست که در دنیا در حال اتفاق افتادن است و درحالی‌که همه کشورها جمع شده بودند تا نگذارند دمای هوا دو درجه بیشتر شود، ولی این دو درجه الان رد شده است و آن خط قرمزی که در مورد افزایش دودرجه‌ای هوا فرض شده بود، الان رشد کرده است و به میزان تعداد سال‌هایی که میانگین دمای سال از گذشته بیشتر بوده، می‌توان گفت سال گرمی داشتیم، این حرارت طی 10 سال اخیر افزایش پیداکرده یعنی هرسال دارد رکوردشکنی می‌کند که این امر می‌تواند نشان دهد. هوا دارد گرم می‌شود و ما هم تحت تاثیر آن قرار می‌گیریم.
تبعات این افزایش دما برای ما خیلی بد است، چون هرچقدر هوا گرم‌تر شود. نیاز به آب بیشتر و تبخیر و تعرق شده، در این میان گیاهان به آب بیشتری نیازمندند و با توجه به اینکه ما کشور خشکی هستیم، پوشش گیاهی ما از بین می‌رود و در این شرایط سیلاب‌ها به جای اینکه آب را داخل زمین فرو ببرند، خاک را شسته و خسارت وارد می‌کنند و خود ما نیز داریم کمک می‌کنیم تا اینکه جنگل‌ها را از بین ببریم. ویلا سازی می‌کنیم و تخریب‌هایی که انجام می‌شود، تشدید می‌شود؛ یعنی ما اگر افزایش 20 درصد بارش‌ها را داشته باشیم، آن چیزی که روی زمین می‌بینیم، تخریب بیشتری است، درحالی‌که اگر ما تخریب سرزمینی انجام نمی‌دادیم، واقعا بعضی از این سیلاب‌ها به جای اینکه سرازیر شوند، می‌توانستند یک آبخوان را سیراب کنند.
درمجموع علاوه بر چیزی که طبیعت دارد با شدت بارش‌ها و افزایش دما نشان می‌دهد، خود ما با تخریب سرزمینمان داریم شدت خسارت‌ها را بیشتر می‌کنیم. البته با توجه به اینکه مقامات مسئول در هر سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه تکیه‌کلامشان برای رفع معضلات مبتلابه کلمه تکراری «اولویت» است؛ بنابراین برای این منظور بااهمیت قطعا نمی‌توان از این کلمه تاریخ‌مصرف گذشته استفاده نمود و نیازمند است تا نهادی بالادستی به‌منظور نجات اقلیم و فارغ از همه قوانین دست‌وپا گیر و به‌صورت ترک مناقصه و مزایده تشکیل شود تا بتواند اگر آیندگان امکان زندگی در این اقلیم را متصور نباشند حداقل نسل‌های بعدی را از بحرانی‌تر شدن حیات نجات دهد.
اما فراموش نکنیم، علم جدید هم به این نتیجه واضح و روشن رسیده است که کسی نمی‌تواند با خدا و طبیعت درگیر شود و هر موجودی موظف است به جای آن، آسیب‌پذیری خود را کم کند که این مسئله از امور مهم و بااهمیت شناخته‌شده در سطح جهان است. سیلاب و خشکسالی دو پدیده تغییر اقلیم و بسیار جدی است، ولی ما حتی در برنامه هفتم توسعه هم علی‌رغم همه تجربیات تلخ به‌دست‌آمده از گذشته و حال، راهکاری جدی برای رفع و دفع این موارد ندیده‌ایم!
اگرچه می‌دانیم دولت‌هایی چون هند و پاکستان هم نهادهایی برای تغییر اقلیم تحت عنوان وزارت تشکیل داده‌اند و ترکیه نیز نام این ارگان را وزارت مسکن و تغییر اقلیم گذاشته است. درحالی‌که قانون‌گذاران کشور ما در برنامه هفتم توسعه به‌ندرت از کلمه اقلیم استفاده کرده‌اند! مسعود تجریشی، معاون سابق سازمان حفاظت از محیط‌زیست، پیرامون این دو اقلیم یعنی سیلاب‌ها و خشکسالی ها و غفلت‌های ادامه‌دار آن‌ها می‌گوید: «بر اساس اسناد جهانی و مطالعات داخلی وقتی بارش‌ها اتفاق می‌افتد، یک تحلیل هیدرولوژی می‌توان ارائه داد؛ مثلاً می‌گویند این میزان بارشی که آمده به نسبت بارش‌هایی که در سال‌های قبل آمده چقدر احتمال وقوع داشته و بر اساس احتمال وقوع می‌گویند این سیلاب واقعاً غیرمنتظره است یا سیلابی است که هر چند سال یک مرتبه تکرار می‌شود.
این چیزی که الان در جا‌های مختلف جهان اتفاق افتاده، دنباله‌دار است؛ مثلاً در کشور خود ما نیز اگر گذشته در شمال کشور نزدیکی‌های رامسر در اردیبهشت‌ماه بارشی داشتیم که خسارت‌های زیادی داشت و اشاره شد میزان بارشی که در ۲۴ سال اتفاق افتاد، برابر بود با میزان بارشی که طی چند ماه می‌باریده است، در جا‌هایی از دنیا مانند اروپا و امریکا نیز مشاهده شده مقدار قابل‌توجهی بارش در یک زمان کوتاهی باریده است.
گفته‌شده یکی از تبعات تغییرات اقلیمی، ایجاد شرایط حدی است، یعنی با بارش‌هایی مواجه می‌شوید که در یک مدت کوتاه به مقدار زیادی باران می‌آید و این می‌تواند منطقه‌ای و محلی باشد. مطالعات نشان می‌دهد که در برخی از مناطق بارش‌های کمتر و در برخی از مناطق بیشتر شده است، ولی درمجموع وقتی‌که کشور را نگاه می‌کنیم با توجه به اینکه تعداد ایستگاه‌های هواشناسی و شناخت ما بیشتر شده است، همه حکایت از این دارد که بارش‌های ما در کشور افزایش پیدا نکرده است، حالا در مورد اینکه کاهش پیدا کرده یا نه برخی از مطالعات نشان می‌دهد که تا ۱۰ درصد نیز کاهش پیدا کرده است، ولی دما در تمام مطالعات افزایش پیدا کرده است؛ البته هرچند مطالعاتی انجام‌شده نشان می‌دهد که دما افزایش پیدا کرده است، ولی گفته می‌شود این افزایش ازنظر آماری معنی‌دار نیست.
جبهه‌های هوا در فصل‌ها و مناطق مختلف وارد کشور می‌شوند؛ مثلاً در شرق کشور که این دفعه تا بندرعباس هم رسید، معمولاً تحت تأثیر جبهه‌های حاره‌ای از اقیانوس هند است. بعضی از بارش‌ها هم که در منطقه غرب کشور هستند از بحرالمیت و از پایین تحت تأثیر قرار می‌گیرند. بعضی از بارش‌هایی که از غرب کشور وارد می‌شود و تا شمال کشور می‌توانند برسند از دریای مدیترانه ایجاد می‌شوند. کشور ممکن است در دوره‌ها و در مکان‌های مختلف تحت تأثیر این جبهه‌ها قرار بگیرد. در مورد هوا هم همین است، یعنی در زمستان در شرق کشور دو جبهه داریم یکی از سیبری می‌آید و دیگری از شبه‌جزیره هند و این دوتا باهم تلاقی پیدا می‌کنند و اینکه در زابل می‌بینید هوای بسیار سردی از سیبری می‌آید که تا پایین هم ادامه پیدا می‌کند، ولی آن چیزی که از شرق می‌آید خیلی این قدرت را ندارد؛ و این در مورد خشکسالی هم ممکن است اتفاق بیفتد و مناطقی که خشک هستند، خشک‌تر می‌شوند و مناطقی که بارش داشتند، شدت بارش‌هایشان بیشتر می‌شود؛ مثلاً الان برخی از پیش‌بینی‌هایی که در مورد غرب کشور محققان انجام داده‌اند، این مسئله است که به‌طور مثال شما ۴۰۰ میلیمتر بارندگی را در طول سال خواهید داشت، ولی اگر قبلاً این بارندگی با ۴۰ بارندگی اتفاق می‌افتاد، الان این ۴۰ تبدیل به ۲۰ بارندگی می‌شود و این ۲۰ بارندگی همان حجم از باران را در یک زمان کوتاه‌تری به زمین منتقل می‌کند. بر همین اساس مثلاً زمانی که سد پیشین ساخته‌شده تراز سد را پایین گرفتند، ولی بعداً دیدند که خیلی سیلاب‌ها شدیدتر است و به همین دلیل ارتفاع سد را بالاتر بردند و حتی زمانی که بالا برده‌اند، سیلاب‌ها تا سرباز می‌آمد که این دفعه هم من دیدم دوباره تا سرباز هم آمده و خسارت‌هایی را وارد می‌کرد.
پس در گذشته، این نوع سیلاب‌ها بوده ولی تغییر اقلیم، ساخت‌وسازها و بعضی از فعالیت‌های انسانی این‌ها را تشدید کرده است، بنابراین چیز غیرمنتظره‌ای نیست، البته بسیاری از دانشمندان این خطر را گوشزد کرده بودند که تغییر اقلیم می‌تواند شرایط حدی را پیچیده‌تر، گسترده‌تر و سخت‌تر کند.» مدتی پیش بارش‌های شدیدی در جنوب شرق کشور داشتیم که البته خسارات زیادی به کشور ما و مخصوصا به کشورهای خلیج‌فارس وارد کرد. از سوی دیگر درحالی‌که وارد فصل بهار شده‌ایم نفوذ جبهه‌های هوای سرد از غرب کشور دور از انتظار نیست که در تغییرات موقت اقلیم تأثیر به سزایی خواهد داشت. با وجود همه این‌ها تجربه در کشور نشان داده که هوا نسبت به مثلا 40 سال پیش در حد یک و نیم تا دو درجه گرم‌تر است و این همان چیزیست که در دنیا در حال اتفاق افتادن است و درحالی‌که همه کشورها جمع شده بودند تا نگذارند دمای هوا دو درجه بیشتر شود، ولی این دو درجه الان رد شده است و آن خط قرمزی که در مورد افزایش دودرجه‌ای هوا فرض شده بود، الان رشد کرده است و به میزان تعداد سال‌هایی که میانگین دمای سال از گذشته بیشتر بوده، می‌توان گفت سال گرمی داشتیم، این حرارت طی 10 سال اخیر افزایش پیداکرده یعنی هرسال دارد رکوردشکنی می‌کند که این امر می‌تواند نشان دهد. هوا دارد گرم می‌شود و ما هم تحت تاثیر آن قرار می‌گیریم.
تبعات این افزایش دما برای ما خیلی بد است، چون هرچقدر هوا گرم‌تر شود. نیاز به آب بیشتر و تبخیر و تعرق شده، در این میان گیاهان به آب بیشتری نیازمندند و با توجه به اینکه ما کشور خشکی هستیم، پوشش گیاهی ما از بین می‌رود و در این شرایط سیلاب‌ها به جای اینکه آب را داخل زمین فرو ببرند، خاک را شسته و خسارت وارد می‌کنند و خود ما نیز داریم کمک می‌کنیم تا اینکه جنگل‌ها را از بین ببریم. ویلا سازی می‌کنیم و تخریب‌هایی که انجام می‌شود، تشدید می‌شود؛ یعنی ما اگر افزایش 20 درصد بارش‌ها را داشته باشیم، آن چیزی که روی زمین می‌بینیم، تخریب بیشتری است، درحالی‌که اگر ما تخریب سرزمینی انجام نمی‌دادیم، واقعا بعضی از این سیلاب‌ها به جای اینکه سرازیر شوند، می‌توانستند یک آبخوان را سیراب کنند.
درمجموع علاوه بر چیزی که طبیعت دارد با شدت بارش‌ها و افزایش دما نشان می‌دهد، خود ما با تخریب سرزمینمان داریم شدت خسارت‌ها را بیشتر می‌کنیم. البته با توجه به اینکه مقامات مسئول در هر سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه تکیه‌کلامشان برای رفع معضلات مبتلابه کلمه تکراری «اولویت» است؛ بنابراین برای این منظور بااهمیت قطعا نمی‌توان از این کلمه تاریخ‌مصرف گذشته استفاده نمود و نیازمند است تا نهادی بالادستی به‌منظور نجات اقلیم و فارغ از همه قوانین دست‌وپا گیر و به‌صورت ترک مناقصه و مزایده تشکیل شود تا بتواند اگر آیندگان امکان زندگی در این اقلیم را متصور نباشند حداقل نسل‌های بعدی را از بحرانی‌تر شدن حیات نجات دهد.
حسن روانشید
