هیچ‌وقت دلپذیر و به‌یادماندنی نبوده تا هرکه از آن گذشته خاطره خوشی برایش به‌جا بماند. این سرشت و سرنوشت هر جاده یکطرفه است، هرچند حقیقی یا مجازی باشد. پرواضح است که حداقل در چهار دهه گذشته بارها و بارها از طرق مختلف پیرامون کم کردن حجم کتاب‌های درستی دانش آموزان نقد و نظر و پیشنهاد ارائه شده که اینهم به‌نوعی جاده یکطرفه است زیرا متولیانی که پرنده خوشبختی بر شانه‌شان می‌نشیند و آن‌ها را پشت میزهای مسئولیت می‌نشاند می‌دانند پیک شانس و اقبال یکبار بیشتر در را نمی‌کوبد و اگر صاحبخانه به خواب غفلت رفته باشد به‌سوی دری دیگر می‌رود و چون کالای یکبار مصرف است باید بیدار ماند و تا نهایت استفاده را از این فرصت ناب به دست آید؛ بنابراین فرصتی به‌جا نمی‌ماند تا به اموری چون وضعیت کتاب‌هایی بپردازد که اکثرشان هیچ حاصلی به‌جز قطع درختان و تولید کاغذ و بار سنگین بر روی دوش دولت و اولیا ندارند تا دانش آموزان به حفظ مطالب مقطعی آن بپردازند و وقتی پس از 12 سال مدرسه رفتن از آن‌ها سوأل شود چه آموختی جواب دهند سواد خواندن و نوشتن و دیگر هیچ! آن‌ها مطالبی را حفظ تا برگه‌های امتحانی را پر کنند و پس از خارج شدن از جلسات امتحان، آنچه در سر دارند به دست باد فنا بسپارند.
آیا بهتر نبود در تمامی این سال‌ها خطوط ارتباطی متنوع برای دانش آموزان ایجاد می‌شد تا به‌واسطه آن عیوب و اشکالات کتب درسی را مستقیما به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش‌وپرورش اطلاع دهند؟ تنها دانش آموزان و اولیاء آن‌ها نبودند و نیستند که از این فشار نامعقول رنج می‌برند زیرا کارشناسان مربوطه هم مرتبا پیرامون نقص‌های فراوان در کتب درسی هشدارمی دهند و مقام معظم رهبری نیز بارها به متصدیان امر متذکر شده‌اند تا بار این کتاب‌ها به نحوی سبک‌تر و درعین‌حال کاربردی‌تر شود که فرصت تجزیه‌وتحلیل و در ادامه تفکر را برای خواننده فراهم نماید؛ اما همچنان گوش کسانی که جاده یکطرفه را طی می‌کردند به این حرف‌ها بدهکار نبوده و نیست که همین چند روز پیش علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌وپرورش، گفته: «فرایند تولید کتاب بسیار زمان‌بر و پیچیده است و هر کتاب درسی که برای بار اول آماده و چاپ می‌شود پس از گرفتن تاییدات لازم در شوراهای تخصصی با حضور صاحب‌نظران به‌صورت آزمایشی ۱ تا ۲ سال در تعداد محدودی از مدارس منتخب کشور تدریس می‌شود و پس‌ازاین مدت و گرفتن بازخورد از معلمان و دانش آموزان در خصوص محتوا، متن و حجم کتاب، اصلاحات احتمالی انجام و چاپ نهایی می‌شود. این روند برای تمامی 990 عنوان کتاب درسی صورت می‌پذیرد و دانش آموزان و همکاران ما در مدارس می‌توانند از طریق سامانه نظرسنجی به آدرس
www.nazar.roshd.ir وارد شده و پایه و کتاب درسی موردنظر خود را انتخاب و نظرات پیشنهادات و ایرادات احتمالی که به نظر می‌رسد را ثبت کنند. این نظرات در شوراهای تخصصی بررسی شده و تا جایی که امکان‌پذیر باشد در کتاب‌های درسی اعمال خواهند شد.»
قبلا نیز رضا مراد صحرایی وزیر آموزش‌وپرورش پیرامون اصلاح در کتاب‌های درسی گفته بود «سامانه‌ای در این راستا در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تعبیه شده است و دانش آموزان می‌توانند نظر دهند» البته رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی تأکید داشته «این اصلاحات تا جایی که امکان‌پذیر باشد، اعمال خواهد شد» که شاید منظورشان داده‌های مختصر نگارشی در متن باشد تا طی سال‌های بعدی حذف یا برطرف شوند درحالی‌که این موارد پیش‌پاافتاده را نمی‌توان کل مشکلات متعدد فیزیکی و محتوایی در کتاب‌های درسی دانست، زیرا همانگونه که کارشناسان بارها اعتراف کرده‌اند، عمده محتوای کتب درسی، تأثیرات آن‌ها در روند زندگی و آتیه دانش آموزان است که ایراد کمی نیست و آنچه از محتوای تذکرات کارشناسان در گذشته و حال استفسار می‌شود و بررسی‌هایی هم به‌دفعات انجام گرفته اما با کمال تأسف ایرادات مطرح شده همچنان وجود داشته و جا خوش کرده‌اند و بالطبع در ادامه هم خواهند ماند و متولیان همچنان به ویرایش سطحی می‌پردازند تا تأثیرات چندانی را به همراه نداشته باشد. گویا این روش نهادینه‌شده در کالبد تحصیلات پایین‌دستی همچون چاپ کتاب‌های قطور و کم محتوای درسی برای عده محدودی رانت مالی هنگفت داشته باشد تا رقم‌های کلان آن را نتوان نادیده گرفت اگرچه گذر عمر و آینده کودکان و نوجوانان امروز را در یک جاده‌ای یکطرفه به‌سوی ناکجاآبادها می‌کشد یکی از بااهمیت‌ترین عواملی که به بوته فراموشی سپرده شده بازبینی در روش کاری کشورهای موفق در این زمینه است که آن‌ها دانش‌آموز را در مدرسه تعلیم می‌دهند تا نیازی به داشتن و همراه بردن دفتر و کتاب پیدا نکند. درحالی‌که در کشور ما دانش‌آموز هم باید در خانه درس بخواند و تکلیف انجام بدهد و هم در مدرسه با به کول گرفت باری سنگین‌تر از توان درگیر محفوظات باشد تا لحظه‌ای را برای تفکر پیرامون فلسفه زندگی به دست نیاورد و اینگونه بمباران کردن ذهن دانش‌آموز نوعی بی‌تفاوتی به دوران خوش نوجوانی و جوانی است که بازگشتی ندارد. شاید تلاش‌های مختصری هم برای عبور از خط برگشت این مسیر یکطرفه صورت گرفته و موفقیت‌هایی هم به دست آمده اما هنوز آثاری از آن مشهود نیست تا حداقل التیام نگرانی‌ها برای آینده باشد که این جاده یکطرفه همچنان با دو هزینه غیرقابل‌برگشت یعنی هدر رفتن عمر دانش آموزان و معلم و سرمایه کشور توام است.
آیا بهتر نبود در تمامی این سال‌ها خطوط ارتباطی متنوع برای دانش آموزان ایجاد می‌شد تا به‌واسطه آن عیوب و اشکالات کتب درسی را مستقیما به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش‌وپرورش اطلاع دهند؟ تنها دانش آموزان و اولیاء آن‌ها نبودند و نیستند که از این فشار نامعقول رنج می‌برند زیرا کارشناسان مربوطه هم مرتبا پیرامون نقص‌های فراوان در کتب درسی هشدارمی دهند و مقام معظم رهبری نیز بارها به متصدیان امر متذکر شده‌اند تا بار این کتاب‌ها به نحوی سبک‌تر و درعین‌حال کاربردی‌تر شود که فرصت تجزیه‌وتحلیل و در ادامه تفکر را برای خواننده فراهم نماید؛ اما همچنان گوش کسانی که جاده یکطرفه را طی می‌کردند به این حرف‌ها بدهکار نبوده و نیست که همین چند روز پیش علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌وپرورش، گفته: «فرایند تولید کتاب بسیار زمان‌بر و پیچیده است و هر کتاب درسی که برای بار اول آماده و چاپ می‌شود پس از گرفتن تاییدات لازم در شوراهای تخصصی با حضور صاحب‌نظران به‌صورت آزمایشی ۱ تا ۲ سال در تعداد محدودی از مدارس منتخب کشور تدریس می‌شود و پس‌ازاین مدت و گرفتن بازخورد از معلمان و دانش آموزان در خصوص محتوا، متن و حجم کتاب، اصلاحات احتمالی انجام و چاپ نهایی می‌شود. این روند برای تمامی 990 عنوان کتاب درسی صورت می‌پذیرد و دانش آموزان و همکاران ما در مدارس می‌توانند از طریق سامانه نظرسنجی به آدرس
www.nazar.roshd.ir وارد شده و پایه و کتاب درسی موردنظر خود را انتخاب و نظرات پیشنهادات و ایرادات احتمالی که به نظر می‌رسد را ثبت کنند. این نظرات در شوراهای تخصصی بررسی شده و تا جایی که امکان‌پذیر باشد در کتاب‌های درسی اعمال خواهند شد.»
قبلا نیز رضا مراد صحرایی وزیر آموزش‌وپرورش پیرامون اصلاح در کتاب‌های درسی گفته بود «سامانه‌ای در این راستا در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تعبیه شده است و دانش آموزان می‌توانند نظر دهند» البته رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی تأکید داشته «این اصلاحات تا جایی که امکان‌پذیر باشد، اعمال خواهد شد» که شاید منظورشان داده‌های مختصر نگارشی در متن باشد تا طی سال‌های بعدی حذف یا برطرف شوند درحالی‌که این موارد پیش‌پاافتاده را نمی‌توان کل مشکلات متعدد فیزیکی و محتوایی در کتاب‌های درسی دانست، زیرا همانگونه که کارشناسان بارها اعتراف کرده‌اند، عمده محتوای کتب درسی، تأثیرات آن‌ها در روند زندگی و آتیه دانش آموزان است که ایراد کمی نیست و آنچه از محتوای تذکرات کارشناسان در گذشته و حال استفسار می‌شود و بررسی‌هایی هم به‌دفعات انجام گرفته اما با کمال تأسف ایرادات مطرح شده همچنان وجود داشته و جا خوش کرده‌اند و بالطبع در ادامه هم خواهند ماند و متولیان همچنان به ویرایش سطحی می‌پردازند تا تأثیرات چندانی را به همراه نداشته باشد. گویا این روش نهادینه‌شده در کالبد تحصیلات پایین‌دستی همچون چاپ کتاب‌های قطور و کم محتوای درسی برای عده محدودی رانت مالی هنگفت داشته باشد تا رقم‌های کلان آن را نتوان نادیده گرفت اگرچه گذر عمر و آینده کودکان و نوجوانان امروز را در یک جاده‌ای یکطرفه به‌سوی ناکجاآبادها می‌کشد یکی از بااهمیت‌ترین عواملی که به بوته فراموشی سپرده شده بازبینی در روش کاری کشورهای موفق در این زمینه است که آن‌ها دانش‌آموز را در مدرسه تعلیم می‌دهند تا نیازی به داشتن و همراه بردن دفتر و کتاب پیدا نکند. درحالی‌که در کشور ما دانش‌آموز هم باید در خانه درس بخواند و تکلیف انجام بدهد و هم در مدرسه با به کول گرفت باری سنگین‌تر از توان درگیر محفوظات باشد تا لحظه‌ای را برای تفکر پیرامون فلسفه زندگی به دست نیاورد و اینگونه بمباران کردن ذهن دانش‌آموز نوعی بی‌تفاوتی به دوران خوش نوجوانی و جوانی است که بازگشتی ندارد. شاید تلاش‌های مختصری هم برای عبور از خط برگشت این مسیر یکطرفه صورت گرفته و موفقیت‌هایی هم به دست آمده اما هنوز آثاری از آن مشهود نیست تا حداقل التیام نگرانی‌ها برای آینده باشد که این جاده یکطرفه همچنان با دو هزینه غیرقابل‌برگشت یعنی هدر رفتن عمر دانش آموزان و معلم و سرمایه کشور توام است.
حسن روانشید
